Proclamation No. 934-2016 Rights and Benefits of Outgoing Heads of State and Government, Senior Government Officials, Members of Parliament and Judges (amendment) Proclamation

Proclamation No. 933-2016 

Agreement between the Government of the Federal Democratic Republic of Ethiopia and the Government of the Republic of Turkey for Exchange of Plots of Land for building embassy and residence for heads of mission and diplomats Ratification Proclamation

Proclamation No. 932-2016

Agreement between the Government of the Federal Democratic Republic of Ethiopia and the Government of the Republic of Zambia on Economic, Scientific and Technical Cooperation Ratification Proclamation

Proclamation No. 931-2016

Framework Agreement for Cooperation between the Government of the Federal Democratic Republic of Ethiopia and the Oriental Republic of Uruguay Ratification Proclamation

Proclamation No. 930-2016 

Cooperation Agreement between the Government of the Federal Democratic Republic of Ethiopia and the Government of the Togolese Republic Ratification Proclamation

Proclamation No. 929-2016 

Ethio-Senegalese Joint Commission of Cooperation Creation Agreement Ratification Proclamation

Proclamation No. 928-2016 

Treaty of Friendship and Cooperation between the Government of the Federal Democratic Republic of Ethiopia and the Government of the Republic of Senegal Ratification Proclamation

Proclamation No. 927-2016 

Agreement between the Government of the Federal Democratic Republic of Ethiopia and the Government of the Republic of Turkey on Mutual Abolition of Visas for Holders of Diplomatic Passports Ratification Proclamation

Proclamation No. 926-2016 

Agreement Between The Government Of The Federal Democratic Republic of Ethiopia and The Government Of The Republic of Tunisia on The Waiver of Visa Requirements for Holders of Diplomatic, Special or Service Passports Ratification Proclamation

Proclamation No. 925-2016 

Agreement between the Government of the Federal Democratic Republic of Ethiopia and the Government of the Republic of Seychelles on Abolition of Visas for Holders of Diplomatic or Service Passports Ratification Proclamation

Proclamation No. 924-2016 

General Cooperation Agreement Between the Government of the Federal Democratic Republic of Ethiopia and the Government of the Kingdom of Lesotho Ratification Proclamation

Proclamation No. 923-2016 Ethiopia’s Overseas Employment Proclamation

Proclamation No. 922-2015 Authentication and Registration of Documents’ Proclamation

Proclamation No. 921-2016 2008 (E.C.) Fiscal Year Federal Government Supplementary Budget Proclamation

Proclamation No. 920-2015

Government of the Italian Republic Loan Agreement for partly Financing the Small and Mediun Towns Water and Sanitation Programme Ratification Proclamation

Proclamation No. 918-2015 

International Development Association Financing Agreement for the Enhancing Shared Prosperity Through Equitable Service Program Ratification Proclamation

Proclamation No. 917-2015

International Development Association Additional Financing Agreement for the Tana Beles Integrated Water Resources Development Project Ratification Proclamation

Proclamation No. 916-2015 Definition of Powers and Duties of the Executive Organs

Thanks to Sinishaw   Magarsaa for sending the files

የፌዴራል የገቢ ግብር አዋጅ (ረቂቅ)                                                 DOWNLOAD

Draft Federal Income Tax Proclamation (English)   DOWNLOAD

የታክስ አስተዳደር አዋጅ (ረቂቅ)                                      DOWNLOAD

Draft Tax Administration Proclamation  (English)         DOWNLOAD

You can have full access to all legal materials on this blog. The first three files are iso files. You need to have a software (e.g ultra iso.exe) to mount the iso image files.

• Use mozila firefox or chrome to browse

MNEGARIT.iso (694mb)

• Contains Proclamations, Regulations, Cassation Decisions and Codes
• Advanced offline search engine for proclamations and regulations
• Amharic search for cassation Decisions

Click Here to Download the File.

Alternatively, You can copy and paste the following into your browser.

https://drive.google.com/open?id=0B4f0l6J9WQrBNmlvUXNYLWdtTnc

Teaching materials and Modules (460mb)

Contains all the teaching materials and judicial training modules available on this blog.

Here HERE to Download

https://drive.google.com/open?id=0B4f0l6J9WQrBd1RrS3lLRWNyNGc

Articles LLm thesis (603mb)

Contains useful journal articles arranged by subject and LLM thesis Papers

Click Here to Download

https://drive.google.com/open?id=0B4f0l6J9WQrBVm1sVHpsdUZ0cnM

My negarit .pdf (664mb)

contains recent cassation decisions and proclamations (proclamation No. 1-984)

This is a .pdf file and you can open it with adobe reader.

Click HERE to download

https://drive.google.com/open?id=0B4f0l6J9WQrBZ0lwNUV3NDJ0WUU

ሕግ ቀልድና ቁምነገር የሚለው መጽሐፍ ደራሲ የሆነው ጠበቃ አብረሀም ዮሀንስ በማንኛውም ሙያ ላይ መቀለድ መቻል አለበት ይላል። የዛሬው የመዝናኛ ዝግጅት እንግዳችን ነው።

Source: ጠበቃ አብረሐም ዮሐንስ | የመገናኛ ብዙኃን ማዕከል ሙሉ ይዘት | DW.COM | 29.01.2017

የሰበር ሰሚ ችሎት ውሳኔዎች፣ ሐተታዎችና ትንታኔዎች በእንግሊዝኛ ቃላት ተወረዋል፡፡ አንዳንዶቹ አማርኛ ጣል ጣል ያረገባቸው የመመረቂያ ጽሑፍ ይመስላሉ፡፡ በጥቂቶቹ ላይ ደግሞ እንግሊዝኛ አብዛኛውን የውሳኔ ክፍል እንደ አረም ወሮት ሲታይ አማርኛ ለማመሳከሪያ ብቻ የገባ ይመስላል፡፡ ግልፅነት አንኳር ከሆኑት የፍርድ አጻጻፍ ስርዓት መርሆዎች መካከል ቀዳሚው ነው፡፡ ይህም የቋንቋውን የሰዋሰው ስርዓት ጠብቆ ተከራካሪ ወገኖች በሚገባቸው ቀላል አገላለጽ መጠቀምን ይጠይቃል፡፡ እንግሊዝኛን ከአማርኛ ጋር እያቀላቀሉ ፍርድ መጻፍ ግልፅነትን ከማደፍረስ የዘለለ ፋይዳ የለውም፡፡ ተከራካሪ ወገኖች የአማርኛውን ዓረፍተ ነገር ሰምተው የተረዱት ሀሳብ እንግሊዝኛ ሲታከልበት ያደናግራቸዋል፡፡ ምን ለማለት ይሆን? በሚል ጥርጣሬና ብዥታ በሀሳብ ማዕበል እንዲቃትቱ ያደርጋቸዋል፡፡

እንግሊዝኛ በሰበር ውሳኔዎች ላይ ጥቅም ላይ እየዋለ ያለው በሁለት መልኩ ነው፡፡ አንዳንድ ጊዜ ግልፅ የሆነው የአማርኛ ዓረፍተ ነገር ወይም ሐረግ በቅንፍ የእንግሊዝኛ ፍቺ ይታከበልበታል፡፡ በሌላ ጊዜ ደግሞ የአማርኛ ፍቺ ሳይከተለው እንግሊዝኛው ብቻውን የፍርዱ አካል ሆኖ ይካተታል፡፡ የመጀመሪያው ትርፍ መልዕክት ሁለተኛው ደግሞ ጎዶሎ መልዕክት በመፍጠር በሁለቱም ግልፅነት ጥያቄ ውስጥ ይገባል፡፡

የአማርኛውን ሀሳብ ለመግለጽ

በሚከተሉት የሰበር ውሳኔዎች ላይ የእንግሊዝኛው አገላለጽ ትርፍና አላስፈላጊ ከመሆኑም በላይ በተወሰኑት ላይ የአማርኛውን ሀሳብ አዛብቶታል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 42239 ቅጽ 10

የሰበር ስርዓት አይነተኛ አላማ ከሆኑት አንዱ በአንድ ሀገር ውስጥ ወጥ የሆነ የሕግ አተረጎጎም እና አፈጻጸም (Uniform interpretation and application of the law) መኖሩን ማረጋገጥ መሆኑ እሙን ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ 45548 ቅጽ 13

ከተያዘው ጉዳይ ጋር ስናያይዝ ሁለቱ ሚስቶች ናቸው እስከ ተባለ ድረስ በሕጉ መንፈስና ሃይል (by operation of the law) ከባለቤታቸው ጋር ያፈሩትን ንብረት ከባለቤታቸው ጋር እኩል የመካፈል መብት ይኖራቸዋል ማለት ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 35946 ቅጽ 8

ነገር ግን በተያዘው ጉዳይ ምስክሮች ከተሰሙ በኋላ ተቃዋሚ እንዲቀርብ ትእዛዝ መስጠቱ ተቃዋሚው በምስክሮች አመሰካከር ላይ የሚያነሳውን ክርክር /The right to confront witnesses/ የሚያጠብና ጉልህ የሆነ የሥነ- ሥርአት ጉድለት መፈጸሙን የሚያመለክት ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 08751 ቅጽ 6

ከዚህም በተጨማሪ አዲስ የተገኘው ማስረጃ የውሣኔውን መሠረታዊ ይዘት የሚነካ /Substantially affects the merit of the case/ መሆን አለበት፡፡

እንግሊዝኛ ፍቺው ሳይጠቀስ

ሰ/መ/ቁ. 65930 ቅጽ 12

በአንድ የፍትሃብሄር ጉዳይ ልዩ አዋቂዎች /Experts/ እና ልዩ አዋቂዎች ያልሆኑ ምስክሮች ቀርበው በተሰሙ ጊዜ “In the civil context … lay evidence should not be preferred to expert evidence with out good reason” የሚለውን የማስረጃ ምዘና መርህ መከተል ይገባል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 11924 ቅጽ 3

የጉዳዩ ጭብጥ እንዲሆን ያስቻለውን ክርክር ያቀረበው አሰሪው ከሆነ ደግሞ ይህን ክርክሩን በቅድሚያ ያስረዳ ዘንድ የግድ ይሆንበታል፡፡ ይህም the one who alleges in the affirmative shall prove it ከሚለው አገላለጽ ጋር የተስማማ ይሆናል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 36730 ቅጽ 9

ይህ አተረጓጎም እኛ ብቻ ሣንሆን የዳበረ የሕግ ሥርአት ያላቸው አገሮች “Limitation periods are to be construed strictly so as not to take away the right of the plaintiffs” በሚል መንገድ የሚከተሉት አተረጓጎም ነው፡፡

እነዚህ ውሳኔዎች በችሎት ሲነበቡ ጆሮውን ቢቆርጡት እንግሊዝኛ የማይሰማው ከሳሽ ወይም ተከሳሽ ዓይኖቹ አምስት ዳኞች ላይ ተተክለው ምን እንደሚያስብ አስቡት፡፡ ምን ይባል ይሆን? እያለ በተደጋጋሚ በየቀጠሮው ሲመላላስ የከረመው ተከራካሪ የውሳኔ ቀን በደስታ ይሁን በሀዘን እፎይታ ይሰማው ዘንድ /ቁርጥን ማወቅ የመሰለ ነገር የለም እንዲሉ/ ተገቢ ቢሆንም እንግሊዝኛ አያውቅምና በውሳኔ ቀን፣ በቁርጡ ቀን ግራ ተጋብቷል፡፡

አማርኛ እና እንግሊዝኛ ቅጂ

የአማርኛና እንግሊዝኛ ቅጂዎችን ጎን ለጎን መጥቀስ አስፈላጊ ከሚሆንባቸው ሁኔታዎች አንዱና ዋነኛው በሁለቱም ቋንቋዎች መካከል የይዘት ልዩነት ሲፈጠር ነው፡፡ ይህ ተገቢ ቢሆንም የይዘት ልዩነት ሳይፈጠር ብሎም የሚነጻጸር ቃል፣ ሐረግ ወይም ድንጋጌ ሳይኖር አማርኛውን በእንግሊዝኛ ማጀብ የበርካታ የሰበር ውሳኔዎች ላይ መገለጫ እየሆነ መጥቷል፡፡ ለምሳሌ በሰ/መ/ቁ. 74530 ቅጽ 13 እና በሰ/መ/ቁ. 89276 ቅጽ 15 ላይ የሰፈረውን እንመልከት፤

የእንግሊዘኛውን ቅጅ ስንመለከት- Breach of Trust የሚል ርዕሥ ያለው አንቀጽ 675 Whoever, with intent to obtain for himself or to procure for a third person an unjustifiable enrichment, appropriates, or procures for another, takes or causes to be taken, misappropriates, uses to his own benefit or that of a third person, or disposes of for any similar act, in whole or in part, a thing or a sum of money which is the property of another and which has been delivered to him in trust or for a specific purpose, is punishable, according to the circumstances of the case, with simple imprisonment, or with rigorous imprisonment not exceeding five years. በማለት በንዑስ አንቀጽ1 የሚደነግግ ሲሆን ንዑስ አንቀጽ3 The intent to obtain for himself or to procure for third person an unjustifiable enrichment shall be presumed where the criminal is unable upon call, to produce or repay the thing or sum entrusted, or at the time when he should have returned it or accounted there for. በማለት ይደነግጋል፡፡

“የእንግሊዝኛውን ቅጅ ስንመለከት” በሚል ጀምሮ “በማለት ይደነግጋል” በሚል የተቋጨው የወ/ህ/ቁ. 675 ንዑስ ቁ. 1 እና 3 የእንግሊዝኛ ድንጋጌ ከላይ በተጠቀሱት ሁለት መዝገቦች ላይ ለማብራሪያነት ሆነ ለትርጉም አላገለገለም፡፡ ይዘቱም ከአማርኛው ጋር አልተራራቀም፡፡

በሁለቱም ቅጂዎች መካከል የሚፈጠር የይዘት ልዩነት

በሁለቱ ቅጂዎች መካከል አለመጣጣም ሲኖር ለእንግሊዝኛው ቅድሚያ መስጠት ተቀባይነት ያለው የህግ አተረጓጎም እየሆነ ነው፡፡ በብዙ ውሳኔዎች ላይ አማርኛው ተገቢውን ቦታ ያጣበት ምክንያት አይገለፅም፡፡

ለአብነት ያክል በሶስት መዝገቦች ላይ የይዘት ልዩነት የተፈታበትን መንገድ እንመልከት፤

ሰ/መ/ቁ. 19258 ቅጽ 7

በንግድ ሕግ ቁጥር 121 ሥር የአክሲዮኖች ድርሻ መዝገብ ምን ምን ነገሮችን ማካተት እንዳለበት ከተዘረዘሩት መካከል በንዑስ ቁጥር 1(ለ) “እያንዳንዱ ማህበርተኛ ማግባት ያለበትን የመዋጮዎች ግምት” የሚለው መዋጮው [ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማህበር] ከተቋቋመም በኋላ ወደ ፊት መግባት እንደሚችል በሚገልጽ አኳኋን የተፃፈ ቢሆንም “the value of all contributions made by the members” ከሚለው የእንግሊዝኛ ግልባጭ ጋር አጠቃለን ስናየው መዋጮ አስቀድሞ መግባት ያለበት መሆኑን የሚያመለከት ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 97094 ቅጽ 17

ይህ ከሆነ የዚሁ አንቀጽ 418(3) የአራተኛው ቅጂ ባለይዞታነትን ለማስረዳት የፅሁፍ ማስረጃ መቅረብ እንዳለበት የሚደነግግ ቢሆንም የእንግሊዘኛው ቅጂ የስነ- ስርዓት ህጉ ደግሞ ይህንኑ አንቀጽ ሲገልጽ The Claimant or 0bjector Shall adduce evidence to Show that and the date of the attachment he had Some interest in or was possessed of the property attached ይላል፡፡ እንግዲህ ከዚህኛው የእንግሊዘኛ ቅጂ የምንረዳው ማስረጃ በማቅረብ ለአፈጻጸም የቀረበውን ንብረት ማስረዳት እንደሚቻል የሚገልጽ ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 38935 ቅጽ 8

የፍትሐብሔር ሕግ ቁጥር 2893 ንዑስ አንቀጽ 3 “ስለሆነም ሻጭ ውሉን እንደውሉ ቃል ለመፈፀም መዘግየቱን ከተረዳበት ጊዜ አንስቶ በአንድ ዓመት ጊዜ ውስጥ ውሉ እንዲፈፀምለት ካልጠየቀ በቀር ገዢው ውሉ በግዴታ እንዲፈፀም የማድረግ መብቱን ያጣል” በማለት ይደነግጋል፡፡ እዚህ ላይ በአማርኛው “መዘግየቱን ከተረዳበት” በሚለው ቁልፍ በእንግሊዘኛው “ascertained” በሚለው ቃል መካከል ልዩነት ያለመሆኑን ለመገንዘብ እንችላለን፡፡ የድንጋጌው መንፈስ ገዥ በአንድ ዓመት ውስጥ ውሉ እንዲፈፀምለት ለፍርድ ቤት ክስ ማቅረብ ያለበት ሻጭ በሽያጭ ውሉ መሠረት ለመፈፀም ፈቃደኛ አለመሆኑን ካረጋገጠበት ጊዜ ጀምሮ እንደሆነ የእንግሊዘኛውን የቃል አጠቃቀም በማየት ለመረዳት ይቻላል፡፡

በፌደራል ነጋሪት ጋዜጣ ማቋቋሚያ አዋጅ ቁ. 3/1987 አንቀጽ 2 ንዑስ ቁ. 4 እንደተመለከተው ማናቸውም በፌደራል መንግስት የሚወጡ ህጎች በፌደራል ነጋሪት ጋዜጣ ላይ በአማርኛና እንግሊዝኛ ቋንቋዎች መታተም ይኖርባቸዋል፡፡ በአገራችን የእንግሊዝኛው ቅጂ ከአማርኛው ጎን ለጎን የመካተቱ ምክንያት በሌሎች አገራት (ለምሳሌ ካናዳ) ካለው የሁለትዮሽ ቋንቋ (Bijural Legislation) አስፈላጊነት የተለየ ነው፡፡ ከዚህ አንጻር የቅጂዎች አለመጣጣም ሲኖር የምንከተለው የህግ አተረጓጎም ስልት ከእነዚህ አገራት አይመሳሰም፡፡

በካናዳ በፌደራል መንግስት፣ በኩቤክ እና ሌሎች ሁለት ግዛቶች የሚወጡ ህጎች በሙሉ በእንግሊዝኛና በፈረንሳይኛ ቋንቋ መዘጋጀትና መታተም ይኖርባቸዋል፡፡ ይህም የሆነበት ምክንያት ህዝቡ ከሁለቱ የአንዱ ቋንቋ ተናጋሪ በመሆኑ የተነሳ ነው፡፡ በመሆኑም በሁለቱ ቅጂዎች መካከል የይዘት መፋለስ እንዳይኖር ከፍተኛ ጥንቃቄ ይደረጋል፡፡ እንደዛም ሆኖ የይዘት ልዩነት ከተከሰተ አንደኛውን ቅጂ ከሌላኛው ማበላለጥ ሳይኖር ህጉ ይተረጎማል፡፡ በቅጂዎቹ መካከል የእኩልነት ሚዛን ለመጠበቅ ሲባል ፍርድ ቤቶች “የጋርዮሽ ትርጓሜ ደንብ” (Shared Meaning Rule) የሚባለውን የአተረጓጎም ስልት ይከተላሉ፡፡ በዚህ ስልት መሰረት ሁለቱም ቋንቋች የሚጋሩት ትርጓሜ ውጤት ይሰጠዋል፡፡

ሁለቱም ቅጂዎች የሚጋሩት ትርጓሜ በማይኖርበት ጊዜ የህጉ ዓይነተኛ ዓላማና ህጉ ሊያሳካ ያሰበው ፖሊሲ አስፈላጊ ከሆነም ውጫዊ ማመሳከሪያዎች (ሐተታ ዘምክንያት፣ በህግ አወጣጥ ሂደት የቀረቡ ማብራሪዎችና ውይይቶች፣ የምሁራን ስራዎች እንዲሁም ዓለም ዓቀፍ ህጎች) ግምት ውስጥ በማስገባት የአንደኛው ቅጂ ትርጓሜ ብቻ ተፈጻሚ ሊሆን ይችላል፡፡

ወደ አገራችን ስንመጣ ህጉ በሁለት ቋንቋች አይዘጋጅም፤ ይታተማል እንጂ፡፡ በህጉ ላይ የሚደረጉ ሕዝባዊ ውይይቶችና በህግ አውጪው የሚካሄዱ ክርክሮች በሙሉ የሚከናወኑት በአማርኛ ቋንቋ ነው፡፡ እንግሊዝኛው አማርኛውን ከመተርጎም (translate) የዘለለ ፋይዳ የለውም፡፡ አስፈላጊነቱም በአገሪቱ የህግ ትምህርት የሚሰጠው በእንግሊዚኛ ቋንቋ በመሆኑ እግረ መንገድም የውጭ አገር ዜጎች እንዲያውቁት በሚል ነው፡፡ በዚህ የተነሳ የምንከተለው የአተረጓጎም ስልት በአዋጅ ቁ. 3/1987 አንቀጽ 2 ንዑስ ቁ. 4 ላይ በግልፅ እንደሰፈረው የአማርኛው የበላይነት ደንብ (Paramountcy Rule) ነው፡፡ ስለሆነም በሁለቱም ቅጂዎች መካከል የይዘት ልዩነት በሚፈጠርበት ጊዜ የአማርኛው የበላይነት ይኖረዋል፡፡

እዚህ ላይ የአማርኛው ቅጂ ይዘት አንዳችም ስሜት የማይሰጥ ይልቁንም ግራ የሚያጋባ በሚሆንበት ጊዜ እንግሊዝኛው ተፈጻሚ ሊደረግ እንደሚገባ ክርክር ሊቀርብ ይችላል፡፡ ሆኖም ክርክሩ በአዋጅ ቁ. 3/1987 በግልጽ አነጋገር ከሰፈረው የአማርኛ የበላይነት ደንብ አንጻር አያስኬድም፡፡ አንድ ህግ ትርጉም የሚያስፈልገው ግልፅነት ሲጎድለው ነው፡፡ ትርጉም በማበጀት ሂደት ውስጥ የተለያዩ የአተረጓጎም ስልቶች ተርጓሚው አካል ለሚደርስበት ድምዳሜ አጋዥ ሆነው ያገለግላሉ፡፡ በዚህ አካሄድ ስሜት አይሰጥም የተባለው ድንጋጌ ጣዕም እንዲሰጥ ሆኖ ይተረጎማል፡፡ ግራ የሚያጋባውም የሚያግባባ ይዘት እንዲላበስ ይደረጋል፡፡ በሂደቱ መጨረሻ ላይ የሚደረስበት ግኝት ከእንግሊዝኛው ቅጂ ይዘት ጋር ሊጣጣም ይችላል፡፡ ይህ መሆኑ ግን እንግሊዝኛው የበላይነት እንደተሰጠው አያሳይም፡፡ ይልቅስ የትርጉም መገጣጠም ነው የሚፈጠረው፡፡ ስለሆነም የቅጂዎች ልዩነት ሲኖር ትርጉም የሚያስፈልገውና ሊተረጎም የሚገባው የአማርኛው ብቻ ነው፡፡ አማርኛው የበላይነት ይኖረዋል ሲባል ግልፅነት ሲኖረው ብቻ ሳይሆን ግልፅነት ሲጎድለው ጭምር ነው፡፡ ስለሆነም ጉድለቱ ተቃንቶ ሲነበብ የሚኖረው ይዘት የበላይ ሆኖ ውጤት ይሰጠዋል፡፡

ይሁን እንጂ ከላይ በተጠቀሱት ሶስት መዝገቦች ብሎም በሌሎች መዝገቦች ላይ የእንግሊዝኛው ቅጂ ከአማርኛው የተለየ ይዘት ሲኖረው የእንግሊዝኛው ይዘት ተቀባይነት ያገኛል፡፡ ሆኖም ለዚህ ዓይነቱ የህግ አተረጓጎም የሚሰጥ አሳማኝ የህግ ምክንያት የለም፡፡ በዚህ መልኩ የሚሰጥ ትርጉም በስር ፍ/ቤቶች ላይ አስገዳጅነት አለው ለማለት ያስቸግራል፡፡ ምክንያቱም የሰበር ችሎት “የእንግሊዝኛውን ቅጂ ስንመለከት..” በማለት ውሳኔ እንደሰጠው ሁሉ የስር ፍ/ቤቶችም “የአማርኛውን ቅጂ ስንመለከት…” እያሉ ውሳኔ ከመስጠት የሚከለክላቸው አጥጋቢ ምክንያት አይኖርም፡፡

Who is ‘the government’?

In Ethiopia, almost unlimited powers of rulemaking, rate fixing and appointing higher officials is reserved to ‘the government’. This body or person is neither the legislator nor the executive. It is unknown. It could not even be described precisely. However, its existence is for sure.

Any legislative act, for sake of clarity has to indicate ‘who does what?’ ‘The relevant authority will take relevant measures’ is no law at all. It is so obscure. And completely devoid of any meaning. In effect, senseless at all.

Vagueness and ambiguity is usually attributed to bad drafting error. However, the persistent and repetitive use of ‘the government’ and bestowing it significant powers doesn’t seem to be an error. When the law states that the Director General and Deputy Director Generals of the National Educational Assessment and Examinations Agency will be appointed by the government, it has to have in mind someone who will exercise this power. So, why not expressly state the Minister or higher official who will ultimately exercise the power of appointment? The answer is: Just like banks need legal reserve, the government also needs powers reserve. A deliberate negligence to disclose the power holder beforehand, facilitates the smooth and flexible allocation of powers according changing circumstances. Such flexibility allows the possibility of giving, taking, restricting or expanding powers at different times.

Here is a list of laws (though not exhaustive) in which the most important powers of administration are reserved to the ‘the government’

Approval by the government

• Meles Foundation Establishment Proclamation No.  781/ 2013

Article 22. Amendment of the Proclamation 

This Proclamation may be amended upon approval by the government of the recommendations of the General Assembly by a two third majority vote passed at a meeting in which two third of the members are present

Instructions of the government

• Ethiopian Petroleum Supply Enterprise Establishment Council of Ministers Regulation No. 265/2012

Article 5(2)-Objectives of Ethiopian Petroleum Supply Enterprise

“to forecast, maintain and administer the required national petroleum reserve and. based on instructions of the government, supply petroleum products from the reserve”

Directive approved by the government

• Telecommunication Proclamation No. 49/1996)

Article 7(3) (b) –Power of Ethiopian Telecommunication Agency

“employ and administer the employees of the Agency in accordance with directives approved by the Government following the basic principles of the federal civil service laws”

• Ethiopian Rural Energy Development and Promotion Center Establishment Proclamation No. 269/2002

Article 8(2)(b)-Power of the director general

“employ and administer employees of the Authority in accordance with the federal civil laws employ, administer and dismiss personnel in accordance with directives approved by the Government in compliance with the basic principles of the federal civil services laws”

• Broadcasting Service Proclamation No. 533/2007

Article 12(3)(b) Power of the Director General of the Authority

“employ and administer employees of the Authority in accordance with directives to be approved by the Government following the basic principles of the federal civil service laws”

• The Ethiopia Commodity Exchange Authority Establishment Proclamation Amendment Proclamation No. 566/2008

Article 2. Amendment

Sub-Article 2 (a) of Article 12 of the Ethiopia Commodity Exchange Authority Establishment Proclamation No. 551/2007 is repealed and amended by the following new Sub-Article 2(a):

Power of the director general

“employ and administer the employees of the Authority in accordance with directive to be approved by the Government following the basic principles of the Federal Civil Service Laws”

• National Educational Assessment and Examinations Agency Establishment Council of Ministers Regulation No 260/2012

Article 11(2) (b) Power of The Director General

“employ and administer employees engaged in support services of the Agency in accordance with the federal civil service laws and, in the case of employees engaged in the core functions of the Agency, in accordance with directives approved by the government following the basic principles of the federal civil service laws”

• Catering and Tourism Training Center Establishment Council of Ministers Regulation No.17412009

Article 11/2/ b) Power of the director general

“employ and administer the academic staff of the Center in accordance with directives to be approved by the Government following the basic principles of the federal civil service laws, and other employees of the Center in accordance with the federal civil service laws”

• Information Network Security Agency Re-establishment Council of Ministers Regulation No.250/2011

Article 8(2)(b) -Power of the director general

“employ and administer employees of the Agency in accordance with the federal civil service laws and, in the case of employees engaged in the core functions of the Agency, in accordance with directive approved by the government following the basic principles of the federal civil service laws”

• Civil Aviation Proclamation No 616/2008

Article 12/2/e) -Power of the director general of Civil Aviation Authority

“employ and administer employees of the Authority in accordance with directives approved by the Government following the basic principles of the federal civil service laws”

Directive issued by the government

• Disaster Prevention and Preparedness Commission Establishment Proclamation No. 10/1995

Article 6(6)-Power of the Commission

“in accordance with directives issued to it by the government, request for and receive any form of assistance from domestic and foreign sources”

• Anti-Terrorism Proclamation No.652/2009

Article 13(4)

The government, when finds it necessary, may, by issuing a directive, make any manufacturing or service rendering institution to have contingency plan in order to save people from danger in case of emergency.

Directive given by the government

Distribution of Profits of Public Enterprises Council of Ministers Regulation No. 107/2004

Article 7. Utilization of the Fund

The Fund shall be utilized by the Ministry in Conformity with a directive to be given by the Government

Modality approved by the government

• Agency for Government Houses Establishment Proclamation No. 555/2007

Article 6(8) – Power of the Agency for Government Houses

“execute the privatization of Government Houses’ in accordance with modalities approved by the Government”

Salary scale approved by government

• Ethiopia Revenues and Customs Authority Establishment Proclamation No. 587/2008

Article 8(2)(b)-Power of the Director General Ethiopia Revenues and Customs Authority

“employ and administer employees of the Authority in accordance with the regulation to be issued pursuant to Article 19(1) of this Proclamation and salary scale and benefit schemes approved by the Government”

• Revised Federal Ethics and Anti-Corruption Commission Establishment Proclamation No 433/2005.

Article 17(1) Rights of officers

“Any officer of the Commission is entitled to a salary in accordance with the salary scale approved by the Government”

• Definition of Powers and Duties of the Executive Organs of the Federal Democratic Republic of Ethiopia (Amendment) Proclamation No. 546/2007

Article 2(1)

Article 26 of the Proclamation is deleted and replaced by the following new Article 26:

Article 26(19) Power of Ministry Information

“employ and administer, employees holding positions that require unique qualifications in accordance with a salary scale to be approved by the government, and other employees in accordance with the federal civil service laws”

Fee and charge approved by the government

• Ethiopian Civil Aviation Authority Re-establishment Proclamation No. 273/2002

Article 9(2) (g)-Power of the Director General

“prepare and submit to the Minister the rate for the fees and charges to be collected by the Authority and implement same when approved by the Government”

• Ethiopian Wildlife Development and Conservation Authority Establishment Proclamation No. 575/2008

Article 6(15) Power of the Authority

“charge fees for the services it renders in accordance with the rate approved by the government”

• Charities and Societies Proclamation No.621/2009

Article 12(1) i)-Power of the the Agency

“to collect fees for the services it renders in accordance with the rate to be approved by the Government”

• National Educational Assessment and Examinations Agency Establishment Council of Ministers Regulation No 260/2012

Article 6(7) –Power of the National Educational Assessment and Examinations Agency

“collect service fees in accordance with the rate approved by the government”

• National Defence University College Establishment Council of Ministers Regulations No. 68/2001

Article 7(6) –Power The University College Board

“to determine fees to be charged by the University College in accordance with directives approved by the Government”

Submit to the government

• Ethiopian Federal Police Commission Establishment Proclamation No. 720/2011

Article 6(5) (31) –Power of the Commission

“study and submit to the government salary scales and allowances applicable to police officers and implement same upon approval”

• Sports Commission Establishment Proclamation No. 692/2010

Article 9(2) –Power of Federal Sports Council

“deliberate on and forward recommendations on policy issues to be submitted to the government relating to sports”

• Electoral Code of Conduct for Political Parties No. 662/2009

Article 23(7) –Duties and responsibilities of the joint council

“It shall submit its decisions on matters relating to this Proclamation and other election issue to the Board and to the Government”

• The National Bank of Ethiopia Establishment (as Amended) Proclamation No. 591/2008

Article 7(3)

“The National Bank shall, within three months from the end of each financial year, prepare and submit to the Government unedited balance sheet as well as profit and loss account”

• Ethiopia Revenues and Customs Authority Establishment Proclamation No. 58712008

Article 8(2) (g)-Power of the Director General

“prepare and submit reports to the Government on the activities and financial operations of the Authority”

• Radiation Protection Proclamation No. 571/2008

Article 10(6)- Power of The Ethiopian Radiation Protection Authority Board

“Provide advices as appropriate on draft laws to be submitted to the Government as per Article 7(2) of this Proclamation”

Article 7 (2) – Power of the Authority

“Formulate, as necessary, radiation protection policies and draft laws and submit to the Government for approval”

• Ethiopian Intellectual Property Office Establishment Proclamation No. 32012003

Article 9(1) –Power of the National Intellectual Property Council

“advise the Office on policy proposals to be submitted to the Government”

• Vehicle Insurance Against Third Party Risks Proclamation No 559/2008

Article 26 (6)- Power of The Insurance Fund Board

“study on policy matters relating to vehicle insurance against third party risks and premium amount (payment of insurance coverage) and submit the same to the Government”

• The Ethiopian Civil Service College establishment Council of Ministers Regulations No.3 /1996

Article 6(2)-Powers and Duties of the Board (of Governors of the College)

“to get the charter of the College which regulates its administration drafted and submit it to the Government”

Propose to the Government

• River Basin Councils and Authorities Proclamation No. 534/2007

Article 6(3)- Basin High Council

“propose to the Government the rate of the water charges to be paid by water users in the basin”

Submission by the government

• Anti-Terrorism Proclamation No.652/2009

Article 25(1)- Procedure of Proscribing Terrorist Organization

“The House of Peoples’ Representatives shall have the power, upon submission by the government, to proscribe and de-proscribe an organization as terrorist organization”

To the Government by the government

• Public Enterprises Supervising Authority and the Industrial Development Fund Establishment Proclamation No. 277/2002

Article 6(9) Power of Public Enterprises Supervising Authority

“submit information with its recommendation to the Ministry [Ministry of Trade and Industry Now spitted in to two as Ministry of Trade and Ministry Industry] with a view to obtaining the decision of the government on the amount of state dividends to be paid to the Government by public enterprises of each financial year

• Establishment of the Board of Trustee for Privatized Public Enterprises Proclamation No. 17/199

Article 3 (b) –Power of The Board

“to submit to the government, and have settled, the debts of the enterprise, settle same itself upon approval, and discharge its other obligations”

Subject only to the government

• Federal Democratic Republic of Ethiopia House of Peoples’ Representatives Working Procedure and Members’ Code of Conduct (Amendment) Proclamation No. 470/2005

Article 6(2)

“whereas the principal body of draft law initiator is the government, the following bodies shall have the power to initiate draft laws:

(a) Government

(b)  the House of the Federation

(c)  the Speaker

(d) Federal Supreme Court

(e) Committees of the House

(f) Members of the House

(g) other governmental institutions directly accountable to the House

3/   The bodies specified in Sub-Article 2(b), (d) and (g) above, may   initiate draft laws within their jurisdiction given to them by law.

4/   Notwithstanding the provision of Sub-article (2) above, the power to initiate draft financial law is subject only to the government”

Determined by the government

• Social Security Authority Establishment Proclamation No. 38/1996

Article 9(5)

“Allowance to be paid to members of the Board shall be determined by the Government”

Article 11(2)

“the organizational structure of the Tribunal and designation of its members shall be determined by the Government directives”

• Public Servants’ Pension Proclamation No. 714/2011

Article 57 (2)

“The organization and assignment of members of the Tribunal shall be determined by the government”

• Privatization of Public Enterprises Proclamation No.146/1998

Article 4(1)

“the list of enterprises to be privatized shall be determined by the Government upon the recommendation of the Supervising Authority”

• Federal Urban Planning Institute Establishment Proclamation No. 450/2005

Article 2(b)- Power of the General Manager

“employ and administer personnel of the Institute in accordance with the federal civil service laws and the salary scale determined by the Government”

• Broadcasting Service Proclamation’ No. 533/2007

Article 9(1) -Board of Ethiopian Broadcasting Authority

“The number of members of the board shall be determined by the Government”

• Vehicle Insurance Against Third Party Risks Proclamation No 559/2008

Article 23(2)

The rate of insurance tariffs to be collected as per the provisions of Sub-Article (1) of this Article shall be determined by the Government on the basis of studies conducted by the Board

• Federal Prison Wardens Administration Council of Ministers Regulations No. 137/2007

Article 23(1)

“Any prison warden shall, as determined by the Government, be paid.

(a) a salary fixed for the position he is holding; and

(b) various allowances that may be determined as the situation requires.

Designated by the Government

• Ethiopian Petroleum and Natural Gas Development Enterprise Establishment Council of Ministers Regulation No.264/2012

Article 4

“A body to be designated by the government shall be the supervising authority of the Enterprise”

• Ethiopian Petroleum Supply Enterprise Establishment Council of Ministers Regulation No. 265/2012

Article 3

A body to be designated by the government shall he the supervising authority of the Enterprise

• River Basin Councils and Authorities Proclamation No.534/2007

Article 5 Members of Basin High Councils

“A Basin High Council members shall be designated by the Government”

• Privatization and Public Enterprises Supervising Authority Establishment Proclamation No 412/2004

Article 8

“Members of the Board [Privatization Board) including the Chairperson shall be designated by the Government, and their number shall be determined as may be necessary”

• Rural Electrification Fund Establishment Proclamation No. 317/2003

Article 7 Members Rural Electrification Board

“The Board shall have members to be designated by the Government”

• Construction Works and Coffee Technology Development Enterprise Establishment Regulation No. 119/2005

Article 3

“A body to be designated by the Government shall be the Supervising Authority of the Enterprise”

Appointed by the Government

• National Educational Assessment and Examinations Agency Establishment Council of Ministers Regulation No 260/2012

Article 7 (2)

“The Agency shall have a Director General and, as may be necessary Deputy Director Generals to be appointed by the government”

• Regulation No. 257/2011 Science and Technology Information Center Establishment Council of Ministers Regulation

Article 7(1) Organization of the center

The center shall have

“a Director General and, as necessary, a Deputy Director General to be appointed by the government”

• Federal Urban Real Property Registration and Information Agency Establishment Council of Ministers Regulation No.  251/2011

Article 7(2) Organization of the Agency

The Agency shall have:

“a Director General and, as may be necessary, Deputy Director Generals to be appointed by the government”

• Technical and Vocational Education and Training Agency Establishment Council of Ministers Regulation No. 199/2011

Article 7(2) Organization of the center

The center shall have

a Director General and, as necessary, a Deputy Director General to be appointed by the government

• Ethiopian Horticulture Development Agency Establishment Council of Ministers Regulation No. 152/2008

Article 6(1)

The Agency shall have:

“a Director General to be appointed by the Government upon the recommendation of the Minister [Minister of Agriculture and Rural Development, Now Minister of Agriculture]

• Ethiopian Federal Police Commission Establishment Proclamation No. 720/2011

Article 7(1)

The Commission shall have:

“a Commissioner General and Deputy Commissioner Generals to be appointed by the government upon the recommendation of the Minister [Minister of the Federal Affairs]”

Confiscated by the government

• Commercial Registration and Business Licensing Proclamation No. 686/2010

Article 60 sub article 1

“any person who engages in commercial activities without having a valid business license shall be punished with fine from Birr 150,000 (one hundred fifty thousand) to Birr 300,000 (three hundred thousand) and with rigorous imprisonment from 7 (seven) to 15 (fifteen) years and the goods and/or the service delivery equipments and/or manufacturing equipments with which the business was being conducted shall in addition be confiscated by the government”

• National Payment System Proclamation No. 718/2011

Article 35 sub article 9

“Without prejudice to the rights of third parties, any asset derived from the commission of an offence referred to in this Article shall be confiscated by the government”

Established by the government

• Employment Exchange Services Proclamation No. 632/2009

Article 39(1)- National Committee

“To protect the rights, safety and dignity of citizens a national committee shall be established by the Government”

የሰበር ችሎት የህግ ቃላት መፍቻ

የፌደራሉ ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት የሚሰጠው የህግ ትርጉም በየትኛውም ደረጃ ላይ በሚገኙ የክልል እና የፌደራል ፍ/ቤቶች የአስገዳጅነት ውጤት እንዲኖረው የፌደራል ፍርድ ቤቶች አዋጅን እንደገና ለማሻሻል በወጣው አዋጅ ቁ. 454/1997 ከተደነገገበት ጊዜ ጀምሮ ባሉት አስር ዓመታት ውስጥ ችሎቱ ካከናወናቸው አመርቂ ስራዎች መካከል ለህግ ቃላት ፍቺ ማበጀት አንዱና ዋነኛው ተደርጎ ሊጠቀስ ይችላል፡፡ ፈታኝ በሆነው ህግን የመተርጎም ስራ ውስጥ የቃላትንና ሐረጋትን ትክክለኛ ይዘት መወሰን እና የህግ ዕውቀት የሌለው ሰው በሚገባው ቀላልና አጭር አገላለጽ ትርጓሜያቸውን ማስቀመጥ ትልቁን ቦታ ይይዛል፡፡

አንዳንድ ቃላት ከህግ ጋር በተያያዘ ካልሆነ በቀር በዕለት ተዕለት የማህበረሰቡ የቋንቋ አጠቃቀም ግልጋሎት የላቸውም፡፡ ለምሳሌ ህግ ጠቀስ ባልሆነ ንግግር “እከሊት/ሌ እኮ ዳረገኝ/ችኝ” አንልም፡፡ መዳረግ፣ ዳረጎት ትርጉም የሚኖረው በህግ ግንኙነት ውስጥ ብቻ ነው፡፡ ለእነዚህና መሰል ቃላት በቀላሉ የሚገባ ፍቺ ካልተበጀ በስተቀር ህግ አዋቂውና የህግ ዕውቀት በሌለው የህብረተሰብ ክፍል መካከል መግባባት፣ መደማመጥ አይኖርም፡፡ አንዳንዴ በህግ ሙያተኛው ዘንድ ራሱ የህግ ቋንቋ የባቢሎን የሚሆንበት አጋጣሚ ይፈጠራል፡፡ አንዳንድ ቃላት በህግ አውጪው ሆነ ተርጓሚው ቁርጥ ያለ ትርጓሜ ስለማይሰጣቸው በአጠቃቀም ረገድ ልዩነት ይከሰታል፡፡ ለምሳሌ ከህግ ውጭ፣ ህገ-ወጥ፣ ህግ መጣስ፣ ህግ መተላለፍ፣ ህጋዊ ያልሆነ፣ የህግ መሰረት የሌለው የሚሉ ቃላትና ሐረጋት ጥቅም ላይ የሚውሉበት ሁኔታ ወጥነት አይታይበትም፡፡

ወጥነትን በማስፈን ረገድ ትልቁን ሚና መጫወት ያለባቸው ፍርድ ቤቶች ናቸው፡፡ የፍ/ቤቶች የህግ ቃላት ፍቺ በሌላው ዓለም ዘንድ በህግ መዝገበ ቃላት ዝግጅት ውስጥ ከሚያበረክቱት አስተዋጽኦ በተጨማሪ ብቻቸውን የዳኝነት መዝገበ ቃላት (Judicial Dictionary) ሆነው ይጠናቀራሉ፡፡ በዚህ ረገድ Stroud’s Judicial Dictionary እና West Publishing Company ያዘጋጀው Judicial and Statutory Definitions of Words and Phrases ተጠቃሽ ናቸው፡፡ የሰበር ችሎት የህግ ቃላት ፍቺዎች ወደፊት የአማርኛ የህግ መዝገበ ቃላት ቢዘጋጅ በዋነኛ ምንጭነት በማገልገል ትልቅ ፋይዳ ይኖራቸዋል፡፡

በግሌ ከለቀምኳቸው ከቅፅ 1 እስከ 19 ድረስ በታተሙት የሰበር ውሳኔዎች (በከፊልም ባልታተሙት) ውስጥ የሚገኙ የህግ ቃላት ፍቺዎች መካከል የከፊሎቹ በዝርዝር ከዚህ በታች ቀርቧል፡፡ ሁሉም ቃላት በመደበኛ መዝገበ ቃላት እንደምናገኘው ዓይነት ትርጓሜ አልያዙም፡፡ ስለሆነም ከአገባብ በመነሳት ለፍቺ እንዲያመቹ ተደርገው ተሰካክተዋል፡፡ የተወሰኑ ቃላት ደግሞ ህግ አውጭው ትርጓሜያቸውን የወሰናቸው ሆኖም ግን በችሎቱ ተጨማሪ ማብራሪያ የዳበሩ ናቸው፡፡

ሀብትሽ በሀብቴ

ባልና ሚስት ከጋብቻ በፊት ያፈሩትን የግል ንብረት የጋራ ለማድረግ የሚስማሙበት የጋብቻ ውል

“ሀብትሽ ሀብቴ ነው” የሚለው የአማርኛ ሐረግ የሚታወቀው ተጋቢዎች በግል የነበራቸውን ሀብት የጋራ ለማድረግ በማሰብ የሚጠቀሙበት ስለመሆኑ ከነባራዊ ሁኔታ የምንረዳው ጉዳይ ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 98029 ቅጽ 18፣^[1] ፍ/ህ/ቁ. 1732፣ 1734-1738

መሠረታዊ የህግ ስህተት

ስህተቱ ሳይታረም በመቅረቱ ምክንያት ውጤቱ ሊለወጥ ያልቻለ ወይም በተከራካሪው ወገን ፍትህ የማግኘት መብት ላይ መሠረታዊ ለውጥ የሚያመጣ

ሰ/መ/ቁ. 86187 ቅጽ 15፣^[2] ኢ.ፌ.ዲ.ሪ. ህገ መንግስት አንቀጽ 80(3) ሀ፣ የፌደራል ፍርድ ቤቶች አዋጅ ቁ. 25/1998 አንቀጽ 10፣ 22፣ ፍ/ስ/ስ/ህ/ቁ. 207

መስቀለኛ ይግባኝ

በይግባኝ ክርክር መልስ ሰጪ የሆነው ወገን በቀጥታ ይግባኝ ሳያቀርብ ተገቢውን ዳኝነት ከፍሎ ይግባኝ ባዩ ባቀረበው
የይግባኝ ክርክር በመልስ ሰጪነት ከሚያቀርበው ክርክር ጋር በፍርዱ ቅር በመሰኘት የሚያቀርበው ይግባኝ

መስቀለኛ ይግባኝ ስለሚስተናገድበት ስርዓት በሕጉ በተለየ ሁኔታ በግልጽ የተመለከተ ነገር እስከሌለ ድረስ በፍ/ብ/ሥ/ሥ/ሕ/ቁ. 337 እና 338 ድንጋጌዎች የተመለከተው የክርክር አመራር ስርዓት ለመስቀለኛ ይግባኝም በተመሳሳይ ሁኔታ ተፈጻሚነት የሚኖረው በመሆኑ በፍ/ብ/ሥ/ሥ/ሕ/ቁ. 340(2) በተመለከተው መሰረት መልስ ሰጪው ወገን የሚያቀርበው የይግባኝ ማመልከቻ ግልባጭ በፍ/ብ/ሥ/ሥ/ሕ.ቁ. 338 መሰረት ለይግባኝ ባዩ እንዲደርስ ሊደረግ የሚችለው ይግባኙ በፍ/ብ/ሥ/ሥ/ሕ/.ቁ. 337 መሰረት ያልተሰረዘ በሆነ ጊዜ ብቻ ነው፡፡ በመሆኑም መልስ ሰጪው ወገን ያቀረበው የይግባኝ አቤቱታ ከተሰማ በኋላ የሌላኛውን ወገን ክርክር መስማት ሳያስፈልግ ይግባኙ በፍ/ብ/ሥ/ሥ/ሕ/ቁ. 337 መሰረት እንዲሰረዝ የሚሰጥ ትዕዛዝ በፍ/ብ/ሥ/ሥ/ሕ/ቁ. 340(2) የተመለከተውን የክርክር አመራር ስርዓት የሚቃረን ነው ለማለት አይቻልም፡፡

ሰ/መ/ቁ. 92043 ቅጽ 16፣^[3] ፍ/ስ/ስ/ህ/ቁ. 337፣ 338፣ 340/2/

‘መቀበር መብት(የ—)’

በአንድ ወቅት የአንድ ሃይማኖት ተከታይ የነበረ ሰው ከሃይማኖት ተቋሙ በተሰጠው ልዩ ፈቃድ
ለስርዓተ ቀብሩ መፈጸሚያ እንዲሆነው በቅጥር ግቢ ውስጥ የመቃብር ቤት አሰርቶ ከመሞቱ በፊት
ሃይማኖቱን ቢቀይር ባሰራው መቃብር ቤት “የመቀበር መብት” አይኖረውም፡፡

ሰ/መ/ቁ. 85979 ቅጽ 15፣^[4] ፍ/ህ/ቁ. 1179፣ ኢ.ፌ.ዲ.ሪ. ህገ መንግስት አንቀጽ 13፣ 27/1/፣ ዓለም ዓቀፍ የሰብዓዊ መብቶች ሁለተናዊ መግለጫ አንቀጽ 18፣ ዓለም አቀፍ የሲቪልና የፖለቲካ መብቶች ቃል ኪዳን ስምምነት አንቀጽ 18(1)

መብት መርጋት(የ—)

የመብት መፅናት፣ በህግ ዕውቅና ማግኘትና መረጋገጥ

የፍትሐብሔር ሕግ ቁጥር 1168/1/ የማይንቀሳቀስ ንብረት ባለእጅ /ባለይዞታ/ የሆነ ሰው የዚሁኑ ንብረት ግብር ባለማቋረጥ 15 ዓመት በሥሙ ከከፈለ የዚሁ ሀብት ባለቤት ይሆናል በሚል ደንግጐ ይገኛል፡፡ ሕጉ ይርጋ አዘል ስለሆነ የማይንቀሳቀስ ንብረት ባለእጅ /ባለይዞታ/ የሆነው ሰው የዚህን ንብረት ግብር ባለማቋረጥ ለ15 ዓመት በሥሙ ከከፈለ ሌላ ይገባኛል የሚል ሰው እንዲሰጠው ሊጠይቀው አይችልም፡፡ በሕጉ ለባለይዞታው መብቱ ይረጋለታል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 15631 ቅጽ 3፣^[5] ፍ/ህ/ቁ. 1168(1)

መከላከያ ማስፈቀጃ (የ-)

በአጭር ስነ ስርዓት ታይቶ እንዲወሰን ክስ በሚቀርብበት ጊዜ ተከሳሹ ክሱን ለመከላከል እንዲፈቀድለት የሚያቀርበው አቤቱታ

በአጭር ሥነ ሥርዓት እንዲታይ በሚቀርብ ክስ አመራር ሥርዓት ተከሳሽ ለመከላከል እንዲፈቀድለት ያቀረበው ጥያቄ ተቀባይነት በፍ/ቤቱ አግኝቶ የተጠየቀውን ገንዘብ ላለመክፈል በቂ ምክንያት መሆን አለመሆኑ የሚታወቀው ፍ/ቤቱ ከአጭር ሥነ ሥርዓት ወደ መደበኛ የክርክር ሥነ ሥርዓት ውስጥ በመግባት ግራ ቀኙን በአግባቡ በማስረጃ ካከራከረ በኋላ ነው፡፡

የፈቃድ ጥያቄ ደረጃ ላይ የቼክ ባሕርይ ሳይሆን መታየት ያለበት ተከሳሽ ለመከላከል እንዲፈቀድለት ያቀረበው ምክንያት ፈቃድ የሚያሰጥ መሆን አለመሆኑን ነው፡፡ የፍሬ ነገር ክርክር ከፈቃድ በኋላ የሚታይ ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 43315 ያልታተመ፣^[6] ፍ/ስ/ስ/ህ/ቁ. 284-286

መድን ጥቅም(የ—)

የመድን ጥቅም /insurable interest/ ያለው ሰው ሲባል በደረሰው አደጋ ወይም ጉዳት በትክክል የተጎዳ ወይም ሊጎዳ የሚችል ሰው ማለት ነው፡፡

መድን ሰጪው ካሣ የሚቀበለው ጉዳት በደረሰበት ወቅት ጉዳት በደረሰበት ንብረት ወይም እቃ ላይ የመድን ጥቅም ያለው ሰው ሲሆን የመድን ጥቅም የሌለው ሰው ካሣ ለመጠየቅ የሚያስችለው የሕግ መሰረት የለውም፡፡

ሰ/መ/ቁ. 47004 ቅጽ 13^[7]

ረቂቅ ውል

የተዋዋይ ወገኖች ፊርማ ያላረፈበት ወይም ስምምነታቸው ተሞልቶ ያልተጻፈበት ውል

በፍታብሔር ሕግ ቁጥር 1720 ንኡስ አንቀጽ 1 ድንጋጌ መሰረት አንድን ውል እንደረቂቅ የሚያስቆጥረው የውሉ በሚገባ አኳኋን በፍታብሔር ሕግ ቁጥር 1726 መሰረት የተስማሙበትን ሞልተው አለመፃፋቸው፣ በፍታብሔር ሕግ ቁጥር 1727/1/ መሰረት ተዋዋዮች ያልፈረሙበት ሲሆንና በፍታብሔር ሕግ ቁጥር 1728 ንኡስ አንቀጽ 1 እና ንኡስ አንቀጽ 2 መሰረት ተዋዋዮቹ ፊርማቸውን ያላስቀመጡ ሲሆን ነው፡፡ ከዚህ ውጭ ውሉ የተዋዋዮቹን ስምምነት በሚገልጽ መንገድ በጽሐፍ ተዘጋጅቶ ተዋዋዮቹ ከፈረሙበት በኋላ ምስክሮች ሣይፈርሙበት ቢቀሩ የውሉን ሰነድ እንደረቂቅ የሚያስቆጥር ጉድለት እንዳልሆነ ከፍታብሔር ሕግ ቁጥር 1727 ንኡስ አንቀጽ 2 ድንጋጌ ለመረዳት ይቻላል፡፡ በተዋዋዮቹ የተፈረመው ውል ላይ ምስክሮች ሣይፈራረሙ ቢቀሩ ውሉ እንደረቂቅ የሚታይ ሣይሆን ውሉን ውጤት አልባ የሚያደርግ ጉድለት ስለመሆኑ ከፍታብሔር ሕግ ቁጥር 1727/2/ ድንጋጌ ለመረዳት ይቻላል፡፡ በሌላ በኩል በልዩ ሁኔታ የቤት ሽያጭ ውል በጽሑፍ ሳይይደረግ ቢቀር እንኳን እንደረቂቅ የሚታይ ሣይሆን ውሉ ፈራሽ እንደሚሆን ከፍታብሔር ሕግ ቁጥር 2877 ድንጋጌ ለመረዳት ይቻላል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 34803 ቅጽ 8^[8]

(የአንድ ዳኛ የልዩነት ሀሳብ)

ባልና ሚስትነት ሁኔታ(የ—)

ሁለት ሰዎች የባልና ሚስትነት ሁኔታ አላቸው የሚባለው ባልና ሚስት ነን እየተባባሉ አብረው
የሚኖሩ እንደሆነና ቤተዘመዶቻቸውና ሌሎች ሰዎች በዚሁ ሁኔታ መኖራቸውን ሲያረጋግጡላቸው ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 21740 ቅጽ 5፣^[9] ፍ/ህ/ቁ. 699፣ 708

ተከሳሽ ከሳሽነት ክስ(የ—)

ተከሳሽ የሆነ ወገን በተከሰሰበት መዝገብ ላይ በተራው በከሳሹ ላይ የሚያቀርበው ክስ

ንብረት ለማስመለስ በቀረበ ክስ ላይ ንብረቱ የሚመለስ ከሆነ ተከሳሽ በንብረቱ ላይ ያፈሰሰውን ሀብት /ያወጣውን ወጪ/ መጠየቅ የሚችለው በተከሰሰበት መዝገብ ተገቢውን ዳኝነት ከፍሎ የተከሳሽ ከሳሽነት ክስ /ወይም ሌላ አዲስ ክስ/ በማቅረብ እንጂ በመከላከያ መልሱ ላይ በሚያቀርበው መከራከሪያ አይደለም፡፡

ሰ/መ/ቁ. 86454 ቅጽ 15^[10] ፣ ፍ/ስ/ስ/ህ/ቁ. 234(1) ረ፣ 215(2)

አመዛኝ ግዴታ

የውል አብዛኛው ወይም መሰረታዊ ግዴታ፣ ዓይነተኛ ግዴታ

ዓይነተኛ የሆነ ወይም መሰረታዊ የውል ግዴታ መጣስ ከሌለ በቀር ተዋዋይ ወገኖች ጥቃቅን ምክንያቶችን ብቻ በመስጠት ውሉ እንዲፈርስ ማድረግ አይችሉም፡፡ የቤት ሽያጭ ውል አመዛኙ ግዴታ በተፈጸመ ጊዜ የተወሰነ ቀሪ ገንዘብ አለመከፈሉ ውሉን ለማፍረስ የሚያበቃ መሠረታዊ የግዴታ መጣስ አልተፈጸመም፡፡

ሰ/መ/ቁ. 18768 ቅጽ 4፣^[11] ሰ/መ/ቁ. 57280 ቅጽ 13፣^[12] ፍ/ህ/ቁ. 1771(1)፣ 1785(2)፣ 1789

አር.ቲ.ዲ. (RTD)

የተፋጠነ የወንጀል ክርክር ስርዓት

የጉዳዮችን መራዘም ለማስቀረት የተቀየሰው የተፋጠነ የወንጀል አሰጣጥ (RTD) መሰረታዊ ዓላማ በማስረጃ ደረጃ ውስብስብነት የሌላቸውን ጉዳዮች በቀላሉ ለመወሰን አዲስ አሠራር ለመዘርጋት ማስቻል ከሚሆን በስተቀር በሕገ መንግስቱና በሌሎች ተፈጻሚነት ባላቸው ሕጎች የተጠበቁትን የተከሳሽን መብቶች በሚጎዳ አኳኃን ለመተግበር አለመሆኑ ይታወቃል፡፡ በመሆኑም በሕጉ የተጠበቁት መብቶችና የዳኝነት አካሄዶች በሕጉ አግባብ ተተግብረው ዳኝነት ከሚሰጥ በስተቀር አንድ ጉዳይ የተፋጠነ የወንጀል አሰጣጥን (RTD) መሰረት አድርጎ በመቅረቡ ብቻ ቀሪ የሚሆኑ አይደሉም፡፡ የተፋጠነ የወንጀል አሰጣጥ (RTD) አሰራርን መሰረት አድርጎ የሚታይ ጉዳይ የተከሳሹን የመከላከል መብት ለመተው የሚያስችለው ተከሳሹን ይህንኑ መብቱን በማሻያማ አኳኃን የተወው መሆኑን ሲያረጋገጥ ነው፡፡

የተከሳሽ ክስን የመከላከል መብት ሊታለፍ የሚገባው ተከሳሹ መብቱን የማይጠቀምበት መሆኑን በግልፅ ለፍርድ ቤቱ ሲያረጋግጥለት ብቻ ነው፡፡ ተከሳሹ መብቱን ስለመተዉ ባልተረጋገጠበት አግባብ ግን የተከሳሽን የመከላከል መብት ተከሳሹ ትቷል የሚል አገላለፅ በፍርድ ሐተታው ላይ በማስፈር ብቻ ዳኝነት መስጠት ተገቢነት የሌለው አካሄድ ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ 100712 ቅጽ 17፣^[13] ኢ.ፌ.ዲ.ሪ. ህገ መንግስት አንቀጽ 9/4/፣ 13/1/ እና /2/፣ 20/4/

አቤቱታ ፅሁፍ(የ—)

ከሳሽ የሚጠይቀውን ሁሉ ዘርዝሮ የሚገልፅ ፅሁፍ፣ ተከሳሽ የሚሰጠው የመከላከያ ፅሁፍ፣
የተከሳሽ ከሳሽ የሚያቀርበው ፅሁፍ፣ የይግባኝ ማቅረቢያ ፅሑፍ ወይም በሌላ አይነት
ተፅፎ ለፍርድ ቤትና ክስ መነሻ ወይም ለዚሁ መልስ የሚመለከት ማናቸውም ፅሑፍ

የባልና ሚስትነት የምስክር ወረቀት ለማግኘት የሚቀርብ አቤቱታ፣ ባል ወይም ሚስት ነኝ በማለት አንድ ሰው የሚያቀርበውን ማመልከቻና መግለጫ ብቻ የሚመለከት አይደለም፡፡ የባልና ሚስትነት ምስክር ወረቀት ለማግኘት በሚቀርብ አቤቱታ ማናቸውም ያገባኛል የሚል ሰው ባል ወይም ሚስት አይደለም በማለት የሚያቀርበውን ተቃውሞና ክርክርን ይጨምራል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 75560 ቅጽ 17፣^[14] ፍ/ስ/ስ/ህ/ቁ. አንቀጽ 80

(የአንድ ዳኛ የልዩነት ሀሣብ)

“አንቀጽ ማገጣጠም”

1. የህጉን ዓላማና ግብ በጥልቀት ሳይፈትሹ ላይ ላዩን በማየት መተርጎም
2. የህብረተሰቡን ችግር የማይፈታ በተቃራኒው ችግር የሚፈጥር የህግ አተረጓጎም

“ተያያዣነት ያላቸው ነጥቦች በጥልቀት ሣይታዩ ሶስትና አራት የሚሆኑ የሕግ ድንጋጌዎች በማገጣጠም የሚሰጥ ውሣኔ ከችግር ፈችነቱ ይልቅ ችግር ፈጣሪነቱ የሚያመዝን እንደሚሆን ለመገንዘብ ይኸ^[15] የህግ አተረጓጎም ከተሰጠ በኋላ እየተፈጠረ ያለውን የተመሠቃቀለ ሁኔታ በማየት በቂ ትምህርት ለመውሰድ ይቻላል፡፡”

ሰ/መ/ቁ. 34803 ቅጽ 8^[16]

(የአንድ ዳኛ የልዩነት ሀሳብ)

ይርጋ መተው

አንድ ሰው የይርጋ ጊዜውን ትቶታል የሚባለው ለዕዳው ምንጭ የሆነውን ግዴታ በማመን
አዲስ መተማመኛ ሰነድ የሰጠ እንደሆነ ነው፡፡ ይርጋን መተው ውጤቱ ይርጋን የሚያቋርጥ ሳይሆን
አዲስ የይርጋ ጊዜ መቆጠር እንዲጀምር ያደርጋል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 90361 ቅጽ 6^[17]

ድምር ውጤት የቅጣት አወሳሰን መርህ(የ—)

አንድ ሰው ሁለትና ከዚያ በላይ የሆኑ ተደራራቢ ወንጀሎችን ከፈጸመና
ወንጀሎቹ ነጻነትን በሚያሳጣ ቅጣት የሚያስቀጡ ከሆነ ለእያንዳንዱ ወንጀል
ሊቀጣ የሚገባውን ቅጣት በመደመር በወንጀለኛው ላይ የሚወሰነውን ቅጣት ለማስላት የሚያስችል የቅጣት አወሳሰን መርህ

ሰ/መ/ቁ. 92296 ቅጽ 17፣^[18] ወንጀል ሕግ አንቀጽ 32(1) ሀ፣ 61(ሀ)፣ 65፣ 248(ለ)፣ 184(1) ለ፣ 187(1)፣ የፀረ ሽብርተኝነት አዋጅ ቁ. 652/2001 አንቀጽ 3 እና አንቀጽ 4

ጋብቻ

አንድ ወንድና ሴት ባልና ሚስት ሆነው አንድ ላይ ለመኖር የሚያደርጉት ሕጋዊ ስምምነት

በኢትዮጵያ ጋብቻ በሶስት ዓይነት መንገድ ሊፈፀም እንደሚችል የተሻሻለው የቤተሰብ ሕግ አንቀጽ 1 ያመለክታል፡፡ በነዚህ ስርዓቶች በአንደኛው ጋብቻ ከተፈፀመ በድጋሚ በሌላኛው ስርአት ሊፈጸም የሚገባበት የሕግ ምክንያት አይኖርም፡፡ ድጋሚ ተደርጎ እንኳን ቢገኝ ጋብቻው ፀንቶ የሚቆየው የመጀመሪያው ጋብቻ ከተደረገበት ጊዜ ጀምሮ ነው፡፡ በአንድ ወንድና ሴት በመሃከል የሚደረግ ጋብቻ ፈርሶ እንደገና ካልተፈፀመ በቀር ጋብቻ አንድ እንጂ ሁለትና ከዚያ በላይ ሊሆን አይችልም፡፡

አንድ ወንድ እና ሴት ኢትዮጵያ ውስጥ ከተጋቡ በኋላ በድጋሚ በውጭ አገር ጋብቻ ቢፈጽሙ አንድ ጊዜ ጋብቻ ከተመሰረተ ሁለተኛ ጋበቻ የሚፈፀምበት የሕግ መሠረት የሌለ በመሆኑ ጋብቻው ውጤት የሚኖረው የመጀመሪያው ጋብቻ ከተፈፀመበት ጊዜ ጀምሮ ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 40781 ቅጽ 8^[19]

ጳጉሜ

እንደ አስራ ሦስተኛ ወር /እንደ ወር/ የማይቆጠር ጊዜ

ህጉ የይርጋ ጊዜውን በወር ወይም ወራት ከወሰነ ጊዜው የሚቆጠረው በጳጉሜ ውስጥ ያሉት ቀናት ታሳቢ ሳይደረጉ ነው፡፡

በፍትሐብሔር ህጉ ቁጥር 1860(3) በተመለከተው የጊዜ አቆጣጠር ደንብ መሰረት ጳጉሜ እንደወር አይቆጠርም፡፡ ጳጉሜ እንደ አስራ ሦስተኛ ወር የማትቆጠር መሆኑ ከታወቀና የሀገራችን የአንድ አመት ጊዜ 12 ወራቶች ከሆኑ ከዚህ አቆጣጠር ውጭ ያሉት ቀናት በተዋዋይ ወገኖች መካከል መብትም ሆነ ግዴታ ሊፈጥሩ አይገባም፡፡

ሰ/መ/ቁ. 96458 ቅጽ 16፣^[20] ፍ/ህ/ቁ. 1860(3)

ፈቃጅ የውል ህግ ድንጋጌዎች

ሰፊ ነፃነት ለተዋዋይ ወገኖች የሚሰጡ የውል ህግ ድንጋጌዎች

ተዋዋይ ወገኖች ህግ አውጭው በፈቃጅነት የደነገጋቸውን የውል ድንጋጌዎች መከተል ካልፈለጉ የመተው ነፃነት አላቸው፡፡ የፈቃጅ የህግ ድንጋጌዎች አለመሟላት በውሉ ህጋዊነት ላይ የሚያስከትለው ምንም አይነት ተጽዕኖ የለም፡፡ እነዚህ የህግ ድንጋጌዎች በተዋዋይ ወገኖች ፍላጎትና ፈቃድ ተጠቃሽና ተፈፃሚ የሚሆኑ ሲሆኑ ተዋዋይ ወገኖች በዝምታ ያለፉት ነገር ሲኖርና በዚያም ምክንያት ክፍተት ሲፈጠር ክፍተቱን ለመሸፈን ሊጠቀሱና ሊፈፀሙ የሚችሉ የህግ ድንጋጌዎች ናቸው፡፡ እነዚህ ፈቃጅነት ያላቸው የውል ህግ ድንጋጌዎች የተዋዋዮቹን የመዋዋል ነፃነት (Freedom of contract) በማክበር ህግ አውጭው በአስገዳጅነት ሣይሆን በአማራጭነት የደነገጋቸው ናቸው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 34803 ቅጽ 8^[21]

(የአንድ ዳኛ የልዩነት ሀሣብ)

ፍቺ

የሁለት ተጋቢዎችን የትዳር ግንኙት በሕግ መሠረት ማቋረጥ

ጋብቻ ከሚፈርስባቸው ምክንያቶች ውስጥ አንደኛው የፍቺ ውሣኔ ሲሰጥ መሆኑ የቤተሰብ ሕጉ አንቀጽ 75/ሐ/ ያመለክታል፡፡ ጋብቻ አንድ እንደሆነ ሁሉ ጋብቻው በፍቺ ሊፈርስ የሚችለው አንድ ጊዜ ብቻ ነው፡፡ ሁለት የጋበቻ ስርአቶች መከናወናቸውም ሁለት ጊዜ የፍቺ ውሣኔ እንዲሰጥ ምክንያት ሊሆን አይችልም፡፡ ተጋቢዎቹ ግንኙታቸውን ማቋረጥ ከፈለጉ ጋብቻው በሁለት አይነት ስርአት ስለተፈፀመ ግንኙቱን ለማቋረጥ እያንዳንዱን ጋብቻ አስመልክቶ የፍቺ ውሣኔ ሊሰጥ የሚገባው አይሆንም፡፡ የሕጉም አላማ ይህ አይደለም፡፡

አንድ ወንድ እና ሴት ኢትዮጵያ ውስጥ ከተጋቡ በኋላ በድጋሚ በውጭ አገር ጋብቻ መስርተው በዛው አገር በፍርድ ቤት ፍቺ ከፈጸሙ በግራ ቀኙ መሐከል የነበረው ጋብቻ አንድ ብቻ በመሆኑ በውጭ አገር የተሰጠው የፍቺ ውሣኔ ይህን በመካከላቸው የነበረውን አንድ ጋብቻ እንዳፈረሰ ተደርጎ ሊቆጠር ይገባል፡፡ ግራ ቀኙ ውጭ አገር ከሄዱ በኋላ ሌላ የጋብቻ ሥነ ሥርዓት መፈፀማቸው ሁለት ትይዩ /Parallel/ ትዳር ውስጥ ነበሩ ሊያሰኛቸው አይችልም፡፡ በመሆኑም በመካከላቸው የነበረው የጋብቻ ግንኙነት አንድ የመሆኑን ያሕል የሚፈርሰውም በአንድ የፍቺ ውሣኔ ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 40781 ቅጽ 8^[22]

‘ፍቺ ሁኔታ(የ-)’ (Defacto divorce)

በራሱ ጊዜ የፈረሰ ጋብቻ

ከፍርድ ቤት ውሳኔ ውጪ በሆነ መንገድ በተግባር የተከናወነ ፍቺ (Defacto divorce)

ሰ/መ/ቁ. 61357 ቅጽ 13^[23]

ፐ

ፖሊስ አባል(የ—)

መሠረታዊ የሆነ የፖሊስ ሙያ ስልጠና ተሰጥቶት በኢትዮጵያ ፌዴራል ፖሊስ ኮሚሽን ተቀጥሮ የሚሠራ የፌዴራል ፖሊስ አባል

በሕጉ የተቀመጡት ቅድመ ሁኔታዎች ሳይሟሉ አንድ ሰው የፖሊስ ቅጥር ፎርም የሚል ስያሜ የያዘ ሰነድ ስለሞላ ወይም በቅጥር ፎርሙ በሕጉ አግባብ የሚገኙት ማዕረጎች ተሰጥተውት የጥቅማ ጥቅሙ ተጋሪ መሆን እንደ ሕጉ አነጋገርና ይዘት ፖሊስ ነው ብሎ ትርጉም ለመስጠት አያስችልም፡፡

በኮንስታብል ማእረግ በመለዮ ለባሽነት ቅጥር ፈጽሞ በፖሊስ ሆስፒታል ውስጥ ሲያገለግል የነበረ ሐኪም ለፖሊስነት የሚያበቁትን የምልመላና የፖሊሳዊ ስልጠና ወስዶ ቃለ መሀላ ፈጽሞ በአባልነት ካልተመዘገበ በስተቀር የፖሊስ አባል አይደለም፡፡

ሰ/መ/ቁ. 99367 ቅጽ 16፣^[24] የኢትዮጵያ ፌደራል ፖሊስ ኮሚሽን ማቋቋሚያ አዋጅ ቁ. 720/2004 አንቀጽ 2(1)፣ 14፣ የፌደራል ፖሊስ  አባላት መተዳደሪያ የሚኒስትሮች ምክር ቤት ደንብ ቁ. 268/2005 አንቀጽ 5(1)፣ 6(1)፣ 7(1)

[1] አመልካች ወ/ሮ ልዩሴት ሥዩም እና ተጠሪ አቶ ሸዋፈራ ንጉሴ ሚያዝያ 12 ቀን 2007 ዓ.ም. በተጨማሪ አመልካች የወ/ሮ ብሬ አያና ወራሾች /እነ አሰገደች በቀለ/ 4 ሰዎች/ እና ተጠሪዎች እነ ዓለማየሁ አየለ /6 ሰዎች/ ሰ/መ/ቁ. 36ዐ6ዐ ሚያዝያ 29 ቀን 2ዐዐ1 ዓ.ም ያልታተመ ይመለከቷል፡፡

[2] አመልካች ዳንኤል ዘሚካኤል እና ተጠሪ ቢሃሪ ባቡላል ሞዲ ሰኔ 21 ቀን 2005 ዓ.ም.

[3] አመልካች ቱሌን ዩኒቨርሲቲ አሲስታንስ ፕሮግራም ኢትዮጵያ እና ተጠሪ ዶ/ር ዮዲት አብርሃም መጋቢት 22 ቀን 2006 ዓ.ም.

[4] አመልካች የሐረር (ደ/ሳ) ቅዱስ ሚካኤል ቤተክርስቲያን እና ተጠሪዎች ወ/ሮ ማንያህልሻል አበራ መጋቢት 13 ቀን 2005 ዓ.ም.

[5] አመልካቾች እነ የሻረግ መንግሥቱ እና ተጠሪ እማሆይ የሻረግ ፈረደ ታህሣስ 17 ቀን 1998 ዓ.ም.

[6] አመልካች ብራንድ ኒው የቴክኒክና ሙያ ማሠልጠኛ ማዕከል ኃ/የተ/የግ/ማኀበር እና ተጠሪ አቶ መስፍን ታደሰ ግንቦት 18 ቀን 2001 ዓ.ም.

[7] የኢትዮጵያ መድን ድርጅት እና ተጠሪ ባሌ ገጠር ልማት ድርጅት መጋቢት 11 ቀን 2004 ዓ.ም.

[8] አመልካች መ/ር መኳንንት ወረደ እና ተጠሪዎች የእነ መስከረም ዳኛው /4 ሰዎች/ ሞግዚት አቶ ጥጋቡ መኮንን ጥቅምት 27 ቀን 2001 ዓ.ም.

[9] አመልካች ወ/ሮ አስረስ መስፍን እና ተጠሪ ወ/ሮ ውብነሽ ታከለ ጥቅምት 28 ቀን 2000 ዓ.ም.

[10] አመልካቾች እነ ወ/ት ፍሬወይኒ አለም /3 ሰዎች/ እና ተጠሪ አቶ አለም መሐሪ ግንቦት 23 ቀን 2005 ዓ.ም. በተጨማሪ አመልካቾች የእነ ህጻን ሲኢድ ዘውዴ /3 ሰዎች/ ሞግዚት እና ተጠሪ እነ ወ/ሮ ጥሩሰው ሞሳ /9 ሰዎች/ ሰ/መ/ቁ. 94713 ቅጽ 17 መጋቢት 16 ቀን 2007 ዓ.ም. ይመለከቷል፡፡

[11] አመልካች ወ/ሮ አለሚቱ አግዛቸው እና ተጠሪ እነ ወ/ሮ ዝናሽ ኃይሌ ሚያዝያ 18 ቀን 1999 ዓ.ም.

[12] አመልካች እነ ሴንትራል ቬኑ ኃላፉነቱ የተወሰነ የግል ማህበር /4 ሰዎች/ እና ተጠሪዎች እነ አቶ ሰለሞን ከተማ /2 ሰዎች/ ጥር 3 ቀን 2004 ዓ.ም.

[13] አመልካች አቶ ሽብሩ ጌቱ ሴንጫ እና ተጠሪ የፌዴራል አቃቤ ሕግ መጋቢት 28 ቀን 2007 ዓ.ም.

[14] አመልካች ወ/ሮ ኪሮስ ገ/ማሪያም እና ተጠሪ አቶ ገብረ ስላሴ ሃይሌ ሐምሌ 26 ቀን 2004 ዓ.ም.

[15] በሰ/መ/ቁ. 34803 የተሰጠውን የህግ አተረጓም ይጠቅሳል፡፡

[16] አመልካች መ/ር መኳንንት ወረደ እና ተጠሪዎች የእነ መስከረም ዳኛው /4 ሰዎች/ ሞግዚት አቶ ጥጋቡ መኮንን ጥቅምት 27 ቀን 2001 ዓ.ም.

[17] አመልካቾች እነ ወ/ሮ አለዊያ ዑመር /7 ሰዎች/ እና ተጠሪ አቶ ሐሺም ሁሴን የካቲት 26 ቀን 2006 ዓ.ም.

[18] አመልካቾች እነ አንዱዓለም አራጌ (3 ሰዎች) እና ተጠሪ የፌደራል ዓቃቤ ህግ

[19] አመልካች አቶ ፍቅረሥላሴ ካህሳይ እና ተጠሪ ወ/ሮ ሮማን ታደሰ ሐምሌ 3ዐ ቀን 2001 ዓ.ም.

[20] አመልካች ኢትዮጵያ የርቀት ትምህርት ኮሌጅ እና ተጠሪ ዶ/ር ደሣለኝ ተመስገን ሐምሌ 29 ቀን 2006 ዓ.ም.

[21] አመልካች መ/ር መኳንንት ወረደ እና ተጠሪዎች እነ መስከረም ዳኛው /4 ሰዎች/ ጥቅምት 27 ቀን 2001 ዓ.ም.

[22] አመልካች አቶ ፍቅረሥላሴ ካህሳይ እና ተጠሪ ወ/ሮ ሮማን ታደሰ ሐምሌ 3ዐ ቀን 2001 ዓ.ም.

[23] አመልካች አቶ ፍቅሬስላሴ እሽቴ እና ተጠሪ ወ/ሮ ዋጋዬ ጋይም ሕዲር 22 ቀን 2004 ዓ.ም.

[24] አመልካች ዶ/ር ሕሊና ፍቅሬ እና ተጠሪ የፌዴራል ፖሊስ ሆስፒታል ሐምሌ 29 ቀን 2006 ዓ.ም.

አንቀጽ 77 ንዑስ አንቀጽ 5 በአማርኛውና በእንግሊዝኛው እንደሚከተለው ይነበባል፡፡

“በዚህ አዋጅ መሰረት የሥራ ውሉ የተቋረጠ ሠራተኛው ያልወሰደው የዓመት ፈቃድ ታስቦ በገንዘብ ይከፈለዋል”

A worker whose contract of employment is terminated under this proclamation is entitled to his pay for the leave he has not taken

ድንጋጌውን በአማርኛ ሆነ በእንግሊዘኛ ለሚያነብ ሰው ይዘቱ እንከን የማይወጣለትና ትርጉም የማይሻ ስለመሆኑ መረዳት አይሳነውም፡፡ ሠራተኛው ያልወሰደው የዓመት ዕረፍት ፈቃድ ሲባል ያልተጠቀመበት፣ ዕረፍት ያልወጣበት፣ ሳይሰጠው የቀረ ፈቃድ ማለት ነው፡፡ ግልጽ ህግ ትርጉም እንደማያስፈልገው ግልጽ ነው፡፡ ስለሆነም “ለሠራተኛው የሚከፈለው ያልወሰደው ሳይሆን ከሁለት ዓመት በላይ ያልተላለፈው የዓመት ፈቃድ ነው” ወደ ሚል አቅጣጫውን የሳተ መደምደሚያ የሚያደርሰን ምክንያት የለም፡፡ ሊኖርም አይችልም፡፡ የዓመት ፈቃድ ከተላለፈ ወይም ካልተወሰደ “ሠራተኛው ውሉ ሲቋረጥ ሊያገኝ በሚገባው የክፍያ መብት ላይ ገደብ ይጥላል” የምንል ከሆነ ይህንኑ አቋማችንን ከዓመት ፈቃድ አስፈላጊነት፣ ከአሠሪና ሠራተኛ ህጉ መሰረታዊ ዓላማና ተዛማጅ ህገ-መንግስታዊ ድንጋጌዎች ጋር ልናስታርቀው ይገባል፡፡ ከሁለት ዓመት በላይ የተላለፈ የዓመት ፈቃድ “ይቃጠላል” የሚል አመለካከት የሕጉን መሠረታዊ ዓላማዎች የሚሸረሽር እንደመሆኑ ከህግና ከስነ-አመክንዮ ሊታረቅ የሚችልበት መንገድ የለም፡፡

የዓመት ፈቃድ የማግኘት መብት በሥራ ውል ሆነ በህብረት ስምምነት ወይም በሥራ ደንብ እና በመሳሰሉት ሊጠብ ሆነ ሊገደብ የማይችል በህግ የተደነገገ፤ በህገ መንግስቱ የታወቀ አነስተኛ የስራ ሁኔታ ነው፡፡ የዓመት ፈቃድን ጨምሮ ሌሎች አነስተኛ የስራ ሁኔታዎችን በህግ መደንገግ ያስፈለገበት ዋና ምክንያት አነስተኛ የመደራደር አቅም ያለውን ሠራተኛ ከአሠሪ ኢ-ፍትሐዊ ተጽዕኖ ለመከላከል ሲባል ነው፡፡ አነስተኛ የስራ ሁኔታዎች ባልተከበሩበት ሁኔታ የኢንዱስትሪ ሰላም ሊሰፍን አይችልም፡፡

ከስራ ሰዓት ጋር በተያያዘ በአሠሪና ሠራተኛ ህጉ የተደነገጉት አነስተኛ የስራ ሁኔታዎች የአጠቃላዩን ሠራተኛ ጤንነት፣ ደህንነት እና የሰውነት ክብር (human dignity) ጥበቃና ከለላ የሚሰጡ መሠረታዊ ደንቦች ናቸው፡፡ ሠራተኛው ሰውነቱ በድካም ዝሎ ጤናው እንዳይቃወስ የተወሰነ የእረፍት ጊዜ ያስፈልገዋል፡፡ ከሁሉም በላይ ደግሞ ሰው በመሆኑ ብቻ ማረፍ አለበት፡፡ የዓመት ፈቃድ መሠረታዊ ዓላማ መቃኘት ያለበትም ከዚህ አንጻር ነው፡፡ በመሰረታዊ ግቡ ላይ የጠራ አቋም ከተያዘ የተዛነፈ የህግ ትርጉም አይፈጠርም፡፡ የፌ/ጠ/ፍ/ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት ጥቅምት 30 ቀን 1998 ዓ.ም በሰጠው አንድ ውሳኔ (አመልካች የኢትዮጵያ መድን ድርጅት እና ተጠሪ አቶ ጌታሁን ሀይሌ ሰ/መ/ቁ 14057 ቅጽ 3) የዓመት ፈቃድን አስፈላጊነት አስመልክቶ የሚከተለውን ብሎ ነበር፡፡

“ሠራተኛው ለስራ ብቂ በሆነ የአዕምሮና የአካል ሁኔታ በስራ ላይ መገኘት ይጠበቅበታል፡፡ የአመት እረፍት ከሚሰጥባቸው ምክንያቶች አንዱና ዋነኛው ሰራተኛውን ይህን የሚጠበቅበትን ግዴታ ማሟላት እንዲችል ነው፡፡” (ሰረዝ የተጨመረ)

በሰ/መ/ቁ 27959 (አመልካች የኢት/ ፖስታ አገልግሎት ድርጅት እና ተጠሪ አቶ አሊ መሐመድ አሊ ኅዳር 3 ቀን 2003 ዓ.ም. ቅጽ 6) ላይም ችሎቱ ተመሳሳይ አቋሙን እንደሚከተለው አንጸባርቋል፡፡

“…የሣምንት ወይም የአመት እረፍት የሚሠጠውም ሆነ በቀን የተወሰነ ሰዓት ብቻ እንዲሠራ ሕጉ የሚያስገድደው ሠራተኛው በሥራ የደከመ አእምሮውንና አካሉን በማሣረፍ አካላዊና አእምሯዊ ጤንነቱን በመጠበቅ የሥራ ውጤታማነቱ እንዲጨምር ለማድረግ ነው፡፡” (ሰረዝ የተጨመረ)

የዓመት ፈቃድን የምንቃኝበት መነጽር ራሱን ችሎ እንደቆመ መብት ሳይሆን ሠራተኛው ግዴታውን እንዲወጣ እንዲሚያግዝ መሳሪያ ከሆነ ወደ ተሳሳተ ንድፈ ሃሳባዊ ጎዳና ማምራታችን አይቀርም፡፡ ከታሪካዊ መሠረቱ ብንነሳ የዓመት ፈቃድን ጨምሮ የስራ ሰዓት እና ሌሎች አነስተኛ የስራ ሁኔታዎችን በሀገራት ህግ ብቻ ሳይሆን በዓለም ዓቀፍ ደረጃ መደንገግ ያስፈለገበት ታሪካዊ መነሻ አሠሪዎች የነጻ ገበያ ሰርዓትን ተገን በማድረግ በሠራተኞች ላይ የሚፈጽሙትን የጉልበት ብዝበዛ እና የመብት ረገጣ ለመግታት እንጂ “ሠራተኛው ለሥራ ብቁ በሆነ የአዕምሮና የአካል ሁኔታ” በስራ ላይ ባለመገኘቱ ምክንያት የአሠሪው ምርታማነት እና ትርፍ ስለቀነሰ ወይም እንዳይቀንስ አሊያም አነስተኛ የስራ ሁኔታዎች ለአሠሪው ኢኮኖሚያዊ ጠቀሜታ ስላላቸው አይደለም፡፡

በአሠሪና ሠራተኛ ህግ እድገት ታሪካዊ ሂደት ውስጥ ኢኮኖሚክስንና ሰብዓዊ መብትን መሠረት ያደረጉ ሁለት ግዙፍ የአስተሳሰብ አቅጣጫዎች በተለያየ ደረጃ አሻራቸውን አሳርፈዋል፡፡ ኢኮኖሚክስን መነሻ በማድረግ የተቃኙ አስተሳሰቦች የአሠሪና ሠራተኛ ህግን የሚያዩበትና የሚመዝኑበት መነጽር ምርታማነትንና የነጻ ገበያ ውድድርን ማዕከል ያደርጋል፡፡ የዚህ አስተሳሰብ ቀንደኛ አራማጆች ከሆኑት መካከል ኒዮክላሲካል ኢኮኖሚስቶች (neoclassical economists) አነስተኛ የሥራ ሁኔታዎችን የሚያዩት እንደ ጫና (ሸክም) ነው፡፡ ለምሳሌ ሠራተኛው እረፍት ሲወጣ አሠሪው ስራ ለማይሰራ ሠራተኛ ደመወዝ እንዲከፍል ይገደዳል፡፡ እረፍት በወጡ ሠራተኞች ምክንያት ትርፍና ምርታማነት እንዳይቀንስ አሠሪው የሚኖረው አማራጭ በስራ ገበታ ያሉትን ሠራተኞች ስራውን ደርበው እንዲሰሩ ማድረግ ወይም አዲስ ምትክ ሠራተኞችን ቀጥሮ ማሰራት ነው፡፡ የመጀመሪያው አማራጭ ምርታማነትን ይቀንሳል፡፡ ሁለተኛው ደግሞ ለተጨማሪ ወጪ ይዳርጋል፡፡

በሁለተኛው አማራጭ አሠሪው ለምትክ ሠራተኞች በሚከፍለው ደመወዝ የተነሳ ለተጨማሪ ወጪ ስለሚዳረግ በሚያመርተው ምርት ወይም በሚሰጠው አገልግሎት ላይ የዋጋ ጭማሪ ለማድረግ ይገደዳል፡፡ ዋጋ በጨመረ ቁጥር በገበያ ተወዳዳሪ ሆኖ ለመውጣት ያቅተዋል፡፡ ስለሆነም በኒዮክላሲካል ኢኮኖሚስቶች አመለካከት በመንግስት የሚደነገጉ አነስተኛ የስራ ሁኔታዎች በምርታማነት ላይ ደንቃራ እንቅፋት በመፍጠር ጤናማ የገበያ ውድድርን ስለሚያዳክሙ በኢኮኖሚ ዕድገት ላይ አሉታዊ ተጽዕኖ ያስከትላሉ፡፡ በዚህም የተነሳ እነዚህ ኢኮኖሚስቶች የዓመት ፈቃድን ጨምሮ ሌሎች የስራ ሁኔታዎች አስገዳጅ በሆነ መልኩ በህግ መደንገግ እንደሌለባቸው ይሟገታሉ፡፡

ከእነዚህ ኢኮኖሚስቶች ጎራ የወጡትና ኒው ኢንስቲቱሸናሊስት (new institutionalist) በመባል የሚጠሩት ደግሞ በመነሻው ባይሆንም በመድረሻው ላይ የተለያ አመለካከት አላቸው፡፡ ሀሳባቸው ሲጠቃለል አነስተኛ የሠራተኛ መብቶች ምርታማነትን ከማሳደግ አንጻር አሠሪውን ተጠቃሚ ያደርጉታል የሚል ነው፡፡ ስለሆነም በስራ ሰዓት ላይ የሚደረግ ገደብ ምርታማነትን የሚቀንስ ሳይሆን በተቃራኒው ስለሚጨምር ከዚህ አንጻር ተቀባይነት ሊኖረው ይገባል፡፡ ለምሳሌ ለቁፋሮ የተቀጠረ ሠራተኛ በተከታታይ ያለ ዕረፍት ለአስራ ስድስት ሰዓታት ከሚቆፍር ይልቅ በቀን ስምንት ሰዓት ቢቆፍር በስራው የበለጠ ውጤት ያስገኛል፡፡ በቀን፣ በሳምንትና በዓመት የተወሰነ ዕረፍት ቢሰጠው ደግሞ የበለጠ ውጤታማ ይሆናል፡፡ ኒው ኢንስቲቱሺናሊስቶች በህግ የሚደነገጉ አነስተኛ የሠራተኛ መብቶች አስፈላጊነት ይቀበላሉ፡፡ አስፈላጊነታቸውን የሚመዝኑት ግን ከምርታማነት ማለትም ለአሠሪው ከሚያስገኙት ጥቅም አንጻር ነው፡፡ ስለሆነም የዓመት ፈቃድ የሚያስፈልግበት ምክንያት ሠራተኛው አካሉ እና አዕምሮው ታድሶ በብቃት ለመስራት እንዲያስችለውና በዚህም ውጤታማነቱ እንዲጨምር ነው፡፡

ከላይኞቹ አስተሳሰቦች በተቃራኒ የሚገኘው ሰብዓዊ መብትን ማዕከል ያደረገ አቀራረብ መነሻውም ሆነ መድረሻው ሠራተኛው ነው፡፡ በዚህ መሠረት ለሠራተኞች መብቶች በህግ ዕውቅና መስጠት የሚያስፈልግበት ዋና ምክንያት ሠራተኛው ሰብዓዊ ክብሩ እና ጤንነቱ በአሠሪው እንዳይጣስ ከለላ ለመስጠት ነው፡፡ አነስተኛ የሥራ ሁኔታዎች የአሠሪውን ምርታማነት አሳደጉም አላሳደጉም ለሠራተኛው በህግ ሊታወቁለት ይገባል፡፡ ሠራተኛው በቀን አስራ ስድስት ሰዓት መስራት የማይኖርበት በስራው ውጤታማ ስለማይሆን አይደለም፡፡ ይልቅስ አስራ ስድስት ሰዓት ማሰራት ኢ-ሰብዓዊ የጉልበት ብዝበዛ በመሆኑ ነው፡፡ በቀን፣ በሳምንት፣ በዓመት ዕረፍት ያስፈለገበት መሰረታዊ ምክንያት የበለጠ ለስራው ብቁ ስለሚያደርገው በዚህም የአሠሪው ምርታማነት እንዲጨምር አይደለም፡፡ ከዚያ ይልቅ መሰረታዊ ምክንያቱ ካለዕረፍት ማሰራት የሠራተኛን ሰብዓዊ ክብር የሚንድ ተግባር በመሆኑ ብቻ ነው፡፡ ስለሆነም በዚህ በሁለተኛው የአስተሳሰብ መስመር አስገዳጅነት ያላቸውን አነስተኛ ሁኔታዎች በመወሰን ከአሠሪ ኢ-ፍትሃዊ ድርጊቶች ከለላ እና ጥበቃ የሚያደርግ ህግ ሊኖር ይገባል፡፡

ከላይ ወደ ተነሳው ጉዳይ ስንመለስ ፍ/ቤቶቻችን አውቀውትም ይሁን ሳያውቁት በኒው ኢንስቲቱሺናሊሰቶች የአስተሳሰብ መስመር እየተጓዙ ስለመሆናቸው ለመረዳት አይከብድም፡፡ የዓመት ፈቃድ ከአሠሪው ምርታማነት አንጻር ሲታይ ከሁለት ዓመት በላይ ሲተላለፍ ይቃጠላል ከሚል ልስልስ አቋም ጋር በእርግጥም ይጣጣማል፡፡

ከክፍያ ጋር የዓመት ፈቃድ የማግኘት መብት በኢ.ፌ.ድ.ሪ. ህገ መንግስት አንቀጽ 42 ንዑስ ቁጥር 2 ዕውቅና አግኝቷል፡፡ የአሠሪና ሠራተኛ ህግ ድንጋጌዎች ለዚህ መብት መከበር ውጤት እንዲሰጡ ተደርገው መተርጎም ይኖርባቸዋል፡፡ በዚህ መስመር የምንጓዝ ከሆነ ከሁለት ዓመት በላይ የተላለፈ የዓመት ፈቃድ ህጋዊ ውጤቱን መወሰን የሚከብድ ስራ አይሆንም፡፡ የዓመት ፈቃድ ከህገ መንግስቱ የመነጨ መብት በመሆኑ አሠሪው ለሠራተኛው ሊሰጠው ይገደዳል፡፡ ከዚህ ግዴታው ሊያመልጥ የሚችልበት ምንም ቀዳዳ የለም፡፡ አዋጁ በመብቱ አፈጻጸም ላይ ሊፈጠሩ የሚችሉ ቀዳዳዎችን በአጥጋቢ መንገድ ደፍኗቸዋል፡፡ አሠሪው የአመት ፈቃድ መውጫ ፕሮግራም አውጥቶ በየዓመቱ ፈቃድ የመስጠት ግዴታ ያለበት መሆኑ (አንቀጽ 78(1) እና (2))፣ በዓመት ፈቃድ ፈንታ ገንዘብ መክፈል መከልከሉ (አንቀጽ 76(2)፣ በማናቸውም ሁኔታ የዓመት ፈቃድ መብትን ለመተው የሚደረግ ስምምነት በህግ ፊት የማይጸናና ዋጋ አልባ መሆኑ (አንቀጽ 76(1) ሁሉም ተጠቃለው ሲነበቡ ህጉ ለዓመት ፈቃድ ጥበቃና ከላለ እንደሰጠ ያረጋግጣሉ፡፡

ከዚህ በተጨማሪ እንደ መብት ገደብ ተደርጎ እየተተረጎመ ያለው የዓመት ፈቃድን ከሁለት ዓመት በላይ ማስተላለፍን የሚከልክለው የህጉ ድንጋጌ ተቃንቶ ሲነበብ ከገደብ ይልቅ ለሠራተኛው መብት ጥበቃ የሚደርግ ስለመሆኑ ግንዛቤ ሊወሰድበት ይገባል፡፡ በማስተላለፍ ላይ የተቀመጠው የጊዜ ገደብ ሠራተኛው በየዓመቱ እረፍት እንዲያገኝ ዋስትና ይሰጣል፡፡ የጊዜ ገደቡ በአሠሪው ላይ ክልከላ በመጣል የሠራተኛውን መብት ያጸናል፡፡ ህጉ አሠሪውን እያለው ያለው “አስገዳጅ የሥራ ሁኔታ ከገጠመህ የዓመት ፈቃድ ማስተላለፍ ትችላለህ፡፡ ሆኖም ከሁለት ዓመት በላይ ማስተላለፍ አትችልም” ነው፡፡ ግልጽ የሆነው የህጉ መልዕክት በዚህ መልኩ መነበብ ይኖርበታል፡፡ ከሁለት ዓመት በላይ ካስተላለፈውስ? ካስተላላፈ ህግ ጥሷል፡፡ ህግ የጣሰ ሰው ደግሞ ይቀጣል እንጂ አይሸለምም፡፡ ስለሆነም በድርጊቱ ጥፋተኛ ተብሎ በአዋጁ አንቀጽ 184(1) ለ መሰረት እስከ አምስት መቶ ብር በሚደርስ የገንዘብ መቀጮ ይቀጣል፡፡

ስምምነት ቢኖርስ? ሠራተኛውና አሠሪው የዓመት ፈቃድ ከሁለት ዓመት በላይ እንዲተላለፍ ቢስማሙ ውጤቱ ምን ይሆናል? ጥያቄውን ለመመለስ መጀመሪያ በሁለት ዓመት የጊዜ ገደብ ውስጥ የተደረገ የማስተላለፍ ስምምነት ውጤት ምን እንደሆነ መወሰን ያስፈልጋል፡፡ ሠራተኛው የዓመት ፈቃድ ይተላላፍልኝ ብሎ በግልጽ ሲጠይቅና ጥያቄውም በአሠሪው ተቀባይነት ሲያገኝ የዓመት ፈቃድ ወደሚቀጥለው ዓመት ሊተላለፍ ይችላል፡፡ በዚህ መልኩ የሚደረግ ስምምነት እንደማንኛውም ውል ህጋዊ ውጤት ይኖረዋል፡፡

ህጉ ለዚህ ስምምነት ዕውቅና የሚሰጠው እስከ ሁለት ዓመት ድረስ ብቻ ነው፡፡ ስምምነቱ ቢኖርም የዓመት ፈቃድ ከሁለት ዓመት በላይ ሊተላለፍ አይችልም፡፡ በሌላ አነጋገር ከሁለት ዓመት በላይ ለማስተላለፍ ስምምነት ሊደረግ አይችልም፡፡ እንደዛም ሆኖ ቢስማሙስ? በግልጽ በህግ በተከለከለ ጉዳይ ላይ የሚደረግ ስምምነት ህገ ወጥ ስለሆነ ህጋዊ ውጤት አይኖረውም፡፡ ስለዚህም የዓመት ፈቃድን ወደ ሶስትኛ ዓመት ወይም ከዛ በላይ ለማስተላለፍ ስምምነት ተደርጎ ከሆነ ሠራተኛው በዚህ ስምምነት አይገደድም፡፡ በዚህ መሠረት ፈቃድ የተላለፈበት ዓመት እስስኪደርስ ድረስ መጠበቅ ሳይስፈልገው ወዲያውኑ ህገ ወጥ ስምምነቱ በተደረገበት ዓመት ፈቃድ እንዲሰጠው የመጠየቅና የማግኘት መብት አለው፡፡ ህጉ የዓመት ፈቃድ ስምምነት እንዳይተላለፍ የከለከለበት ምክንያት በአሠሪው እና በሠራተኛው መካከል ካለው የመደራደር አቅም ልዩነት የተነሳ ጥበቃ ለማድረግ በማሰብ እንደሆነ መረዳት አይከብድም፡፡ አነስተኛ የሥራ ሁኔታዎች በስምምነት የሚወሰኑ ጉዳዮች አይደሉምና፡፡

ከዚህ በተቃራኑ “ይቃጠላል” የሚል አቋም እርስ በርሱ የሚጣረስ ውሉ የጠፋበት አቋም እንደሆነ ማየት እንችላለን፡፡ በስምምነት ከሁለት ዓመት በላይ የተላላፈ የዓመት ፈቃድ “ይቃጠላል” ማለት የስምምነቱ ውጤት መብቱን ቀሪ ያደርገዋል ማለት ነው፡፡ መብትን ቀሪ ለማድረግ የሚደረግ ስምምነት መብትን ለመተው የሚደረግ ስምምነት ነው፡፡ ሆኖም ስምምነቱ ዋጋ እንደሌለው የአንቀጽ 76(1) ድንጋጌ እንደሚከተለው ይነግረናል፡፡

“አንድ ሠራተኛ የዓመት ፈቃድ ለማግኘት ያለውን መብት በማናቸውም ሁኔታ ለመተው የሚያደርገው ስምምነት ውድቅ ይሆናል፡፡”

በማናቸውም ሁኔታ፤ ከሁለት ዓመት በላይ ለማስተላለፍ በመስማማትም ቢሆን፡፡

የአስተዳደር ህግ ባለሙያዎች የአስተዳደር ህግን አስፈላጊነት ሲያስረግጡ “የአስተዳደር ህግ ባይኖር ኖሮ ልንፈጥረው ይገባ ነበር፡፡” ሲሉ ተደምጠዋል፡፡ የአስተዳደር ፍትሕ ጥማት የሁሉም ዜጋ ችግር እንደመሆኑ በተለይ በኛ አገር የአባባሉ ትክክለኛት ከተገቢ ጥራጣሬ በላይ ነው፡፡ በህንዳዊ የአስተዳደር ህግ ምሁር አይ.ፒ. ማሴይ “የአስተዳደር ህግ” መጽሐፍ ላይ መግቢያቸውን ያሰፈሩትና ራሳቸውም ታዋቂ ምሁርና ዳኛ የሆኑት ባክሲ በአንጽኦት እንደገለጹት “የአንድን አገር የአስተዳደር ህግ ማወቅ የዛችን አገር አጠቃላይ የህግ ስርዓት ማወቅ ነው፡፡”

የአስተዳደር ህግ ተግባራቱ ብዙ ሚናውም እጥፍ ድርብ ነው፡፡ ተልዕኮው የመንግስት ስልጣን ከግለሰቦች መብትና ነፃነት ጋር ማስታረቅ በዚህም የአስተዳደር ፍትሕን እውን ማድረግ ነው፡፡ በአንድ በኩል የመንግስት ባለስልጣናትና የአስተዳደር መስሪያ ቤት በህግ የተሰጣቸውን የስልጣን ገደብ አልፈው እንዳይሄዱ በመቆጣጠር የህግ የበላይነትና ሰብዓዊ መብት እንዲከበር በማድረግ ህገ መንግስቱን በተግባር ያስፈጽማል፡፡ በሌላ በኩል የመንግስት አስተዳደር የሚመራበትን መርህና ደንብ በዝርዝር በማስቀመጥ መልካም አስተዳደር እንዲሰፍን አዎንታዊ ፋይዳ ያበረክታል፡፡

ስለሆነም ህገ መንግስታዊ ስርዓት በተዘረጋበት ዲሞክራሲያዊ መንግስት ውስጥ ህገ መንግስቱና ህገ መንግስታዊ መርሆች እውን ይሆኑ ዘንድ ሁሉን አቀፍና የዳበረ የአስተዳደር ህግ እና የአስተዳደር ህግ ስርዓት ሊኖር ይገባል፡፡

የአስተዳደር ህግ ዋነኛ ዓላማና ተግባር ስልጣንን መቆጣጠር ስለመሆኑ በመስኩ ምሁራን ስምምነት የተደረሰበት ጉዳይ ሆኗል፡፡ ሆኖም በዚህ ብቻ ሳይወሰን ሌሎች ተዛማጅ ተግባራትንም ያከናውናል፡፡ እንደ ብዙዎች የአስተዳደር ህግ ሊቃውንት የአስተዳደር ህግ ዋነኛ ግብ አስተዳደራዊ ፍትህን ማስፈን ሲሆን የሚከተሉት ተግባራት ይኖሩታል፡፡

ሀ. ስልጣንን መቆጣጠር (control function)

የአስተዳደር ህግ ስራ አስፈፃሚው የመንግስት አካልና የአስተዳደር መስሪያ ቤቶች፣ ሚኒስትሮች፣ ባለስልጣናት ሌሎች ሹመኞች በህግ ተለይቶ የተሰጣቸው ስልጣን አልፈው እንዳይሄዱና ህጋዊ ስልጣናቸውንም አለአግባብ እንዳይገለገሉበት ለመቆጣጠር የሚያስችለን የህግ ክፍል ነው፡፡ መንግስት በተለይም ስራ አስፈፃሚ ስልጣኑን በህገ ወጥ መንገድ አለ አግባብ እንዳይገለገል በመከላከል እንደ መገደቢያ መሳሪያነት ያገለግላል፡፡

ለ. ግዴታን ማስፈፀም (የአስገዳጅነት ሚና) (command function)

የአስተዳደር ህግ ስልጣን በልኩና በአግባቡ ተግባር ላይ እንዲውል ከመቆጣጠር ባሻገር የአስተዳደር አካላት በህግ ተለይቶ የተጣለባቸውን ግዴታ እንዲወጡ የሚገደዱበት ህግ ጭምር ነው፡፡ የአስተዳደር ህግ በሌለበት የአስተዳደር መስሪያ ቤቶች እና የመንግስት ባለስልጣናት ግዴታቸውን ተገደው የሚፈጽሙበት ማስገደጃ መንገድ አይኖርም፡፡ በሌላ አነጋገር ህጋዊ ግዴታ በፈቃድ ላይ የተመሰረተ የውዴታ ግዴታ ብቻ ሆኖ ይቀራል፡፡

ሐ. የአስተዳደር ፍትሕ ማስፈን

በየትኛውም ህግን ለማስፈፀም ስልጣን በተሰጠው የመንግስት አካል የሚወሰዱ አስተዳደራዊ ውሳኔዎችና እርምጃዎች የህዝብ አመኔታና ተቀባይነት እንዲያገኙ ፍትሐዊነታቸው በተጨባጭ ሊታይ ይገባል፡፡ የአስተዳደር ህግ አይነተኛ ተልዕኮ የአስተዳደር ፍትህን ማስፈን ነው፡፡^[1]

የአስተዳደር ህግ የአስተዳደር ፍትሕን እውን ከማድረግ አንፃር ህጉ ስልጣን በመገልገል ሂደት ተፈጻሚ መሆን ያለባቸውን መርሆዎች፣ መሪ ደንቦችና ስነ ስርዓቶች በዝርዝር ያስቀምጣል፡፡ ከዚህ በተቃራኒ ህገ-ወጥ እና ኢ-ፍትሐዊ አስተዳደራዊ ውሳኔ ወይም እርምጃ በሚወሰድበት ወቅት ስህተቱ ወይም ጉድለቱ በመደበኛ ፍርድ ቤት እና በአስተዳደር ፍርድ ቤቶች የሚታረምበትን ስርዓት በመዘርጋት ማንኛውም ጉዳት የደረሰበት ወገን ፍትህ እንዲጎናፀፍ ያደርጋል፡፡

መ. ግልጽነት፤ ተጠያቂነትና የህዝብ ተሳትፎ

የአስተዳደር ህግ በመንግስት አስተዳደር ስራ ውስጥ ግልፅነትና ተጠያቂነት እንዲኖርና የህዝብ ተሳትፎ እውን እንዲሆን ብሎም ተፈፃሚነታቸው እንዲረጋገጥ ተግባራዊ መሳሪያ በመሆን ያገለግላል፡፡ የስልጣን ልኩ ሳይታወቅና ከልክ በላይ የሆነ ስልጣን መቆጣጠሪያ ስልቱ ሳይቀመጥ ስለተጠያቂነት ማውራት የማይመስል ነገር ነው፡፡ ተጠያቂነትን እውን በማድረግ ረገድ የአስተዳደር ህግ የተለያዩ የስልጣን መቆጣጠሪያ ስልቶችን ይዘረጋል፡፡ የአስተዳደር ህግ ዜጎች መረጃ የማግኘት መብታቸውን በህግ የሚያረጋግጥ ከመሆኑም በላይ በተመሳሳይ መልኩ ዜጎች በደንብና መመሪያ አወጣጥ ሂደት በንቃት እንዲሳተፉ ለማስቻል አስገዳጅ ስነ- ስርዓት ደንቦችን በመዘርጋት የህዝብ ተሳትፎን በተግባር ያረጋግጣል፡፡

ሠ. ለተበደለ ወገን መፍትሔ መስጠት

የአስተዳደር ህግ ዜጎች ለደረሰባቸው በደል በፍርድ ቤት ወይም ከፍርድ ቤት ውጭ ባሉ መንገዶች አቤቱታ አቅርበው በአነስተኛ ወጪ እና በቀሉ መፍትሔ እንዲያገኙ ያስችላቸዋል፡፡ ስለ አስተዳደር ህግ በተደጋጋሚ ቢወራ አንጀት ጠብ የሚል፣ የሚጨበጥ፣ የሚዳሰስ፣ መፍትሔ እስከሌለ ድረስ ረብ የለሽነቱን ያጎላው እንደሆነ እንጂ የሚፈይደውን ነገር የለም፡፡ የአስተዳደር ህጋቸው በዳበረ አገራት የመንግስት ባለስልጣናት በህዝብ ላይ ለሚፈፅሟቸው አስተዳደራዊ በደሎች በዝርዝር የተቀመጡ የመፍትሔ መንገዶች አሏቸው፡፡

በአንድ አገር ውስጥ የአስተዳደር ህግ እነዚህን ተግባራቱን ውጤታማ በሆነ መንገድ ተወጥቷል ለማለት ከአገሪቱ የመንግስት አወቃቀር ስርዓት፤ ህገ መንግስታዊና ዲሞክራሲያዊ ዕድገትና የአስተዳደር ህግ ተቋማት መዳበር ከግምት ውስጥ በማስገባት አንፃራዊ በሆነ መልኩ የሚለካ ጉዳይ ነው፡፡ በአጠቃላይ ግን በአንድ አገር ውስጥ ሁሉን አቀፍ ውጤታማና ከፍተኛ ደረጃ ላይ የደረሰ የአስተዳደር ህግ ስርዓት አለ ለማለት ከሚከተሉት ሶስት ዋነኛ መርሆዎች አንፃር እየተመነዘረ መገምገም አለበት፡፡

የአስተዳደር ፍትሕ

አስተዳደራዊ በደል በፍርድ የሚታረምበትና አስተዳደራዊ ፍትሕ የሚገኝበት የፍርድ ሂደትና መንገድ እንዲሁም ተሞክሮ በአገራችን ውስጥ የተለመደና በግልጽ የሚታወቅ አይደለም፡፡ የአስተዳደር ፍትሕ የአስተዳደር ህግ ልቡ ነው ማለት ይቻላል፡፡ አስተዳደራዊ በደል አለቅጥ በተንሰራፋበት አገር ውስጥ የአስተዳደር ህግ ትንፋሽ ያጠረው ህላዌነቱ የሚያጠራጥር ህግ ነው፡፡ የከለላው መጠን የአስተዳደር ፍትህ ደረጃ አንጻራዊ መለኪያ ነው፡፡

የስራ አስፈፃሚው ተጠያቂነት

የዚህ መርህ ዋና አላማ ህግ የማስፈፀም ስልጣን ያለው አካል ለሚፈፅመው ድርጊት እና ለሚወስደው እርምጃ በህዝብ ፊት ተጠርቶ እንዲጠይቅና ማብራሪያ እንዲሰጥ ለማስገደድ ነው፡፡ ማንኛውም የመንግስት ባለስልጣን የተቀበለ አካል ወይም ባለስልጣን የሚፈፅመው ድርጊት የህግ ድጋፍ ሊኖረው ይገባል፡፡ ስለሆነም ህግ አውጪው ፊት ተጠርቶ ቀርቦ ለህጋዊነቱ ማብራሪያ የሚሰጥበት ስርዓት ከሌለ በቀር ተጠያቂነት አለ ማለት አይቻልም፡፡ ከዚህ በተጨማሪ አስተዳደሩ በዜጎች መብት ለሚያደረሰው ጉዳት በፍርድ ሂደት ለድርጊቱ ተጠያቂ ሊሆን ይገባል፡፡

መልካም አስተዳደር

በዚህ መርህ መሰረት አስተዳደራዊ ውሳኔ አሰጣጥ ሁሉን አቀፍ ተቀባይነት ላገኙ መሪ ደንቦች መገዛት አለበት፡፡ እነዚህም የፍትሀዊነት ምክንያታዊነት፣ የሚዛናዊነትና የግልፅነት መርሆዎችን በዋንኛነት ያጠቃልላሉ፡፡ አስተዳደራዊ ውሳኔ በህጉ መሰረት መውሰዱ ብቻ በቂ አይደለም፡፡ የውሳኔው መሰረት ከቅን ልቦና የመነጨ፣ ለባለጉዳዩ ግልፅ በሆነ አሰራርና መንገድ ያልተወሰደ ካልሆነ በስተቀር የመንግስት አስተዳደር ወደ መልካምነት ደረጃ ለመድረስ ገና ብዙ ይቀረዋል፡፡ የአስተዳደር ህግ እነዚህን መርሆዎች እውን እንዲሆኑ ከማድረግ አንፃር አይነተኛ ሚና ይጫወታል፡፡ ስለሆነም የአስተዳደር ህግ የእድገት ደረጃ የአንድ አገር የመልካም አስተዳደር ሁኔታ ጠቋሚ መለኪያ ነው ማለት እንችላለን፡፡

[1] R.S. French, Administrative Justice in Australian Administrative law, in Robin creyke & John mc millan(eds) Adminstrative Justice: the core and the fringe (Proceedings of the 1999 National Administrative law forum (Australia, Australian Institute of Administrative law Inc. 2000)

Every negotiable instrument to qualify as such must meet special requirements relating to form and content. These are mandatory requirements for the validity of the instrument. The absence of any one of such requirements renders the instrument non-negotiable. On the other hand, if it fulfills, it becomes negotiable i.e. transferable from one person to another person by delivery. The term ‘negotiability’ here refers to the capacity of the instrument being transferred by delivery or endorsement and simultaneously entitling the transferee rights and entitlements emanating from the instrument. When there is a valid negotiation the right and the document together, pass on to the transferee. As you can see from article 715(1), this very essence i.e. inseparability of the document from the the right, is used as a key element in defining negotiable instruments by the commercial code.

The general part of the commercial code (articles 715-731) does not provide any common standard by which the negotiability of negotiable instruments can be measured. Rather it only provides specific requirements applicable to bills of exchange, promissory notes and cheques. Since all these instruments are commercial papers, we will in general examine the basic requirements applicable to all, at the same time comparing and contrasting them with the specific requirements of each instrument. The negotiability requirements of bills of exchange, promissory notes and cheques are indicated in article 735, 823 and 827 respectively.

A—Written Form

Negotiable instruments must be in written form. Clearly an oral order or promise can create the danger of fraud or make it difficult to determine liability. Negotiable instruments must possess the quality of certainty only formal, written expression can give. The mode of writing can be handwritten, typed or printed.

We don’t find any explicit requirement of writing in the commercial code provisions. However, articles 735, 823 and 827 impliedly require the instrument to be in writing. All these articles begin by the phrase “…shall contain” and then enumerates the specific requirements. These specific requirements are statements to be written by the drawer or maker. Hence, the code makes it apparent that an oral order or promise could not be considered as a commercial instrument. Additionally, article 715 defines a negotiable instrument as “any document” making it clear that only a written instrument may qualify as negotiable.

There are practical limitations concerning the writing and the substance on which it is placed. The writing must be on material that lends itself to permanence. Instruments carved in blocks of ice or recorded on other impermanent surfaces would not qualify as negotiable instruments.

The instrument must also be portable. If it is not portable, it cannot meet the requirement that it be freely transferable. For example, Abera writes on the side of a dog “I Abera promise to pay Almaz or order 1,000 birr on demand.” Technically this meets the requirements of a negotiable instrument, but as a dog cannot easily be transferred in the ordinary course of business, the instrument is non-negotiable.

Permanence and portability are not spelled-out legal requirements under the commercial code.  When we think of a cheque, we normally envision a preprinted form with the “normal” terms and phrases on it, including the bank’s name and address, “pay to the order of,” and so on. The commercial Code says nothing to indicate that negotiable instrument must be typed or printed or placed on any specific of material, apart from the fact that it impliedly requires that it be in writing. If disputes related to permanence and portability are brought before our courts the judge has to construct whether a given instrument is negotiable or non-negotiable, guided by the underlying role and function of instruments in facilitating business transaction. Avoiding risk of loss and making business easy and simple; that is the overall relevance of instruments. Moreover, the judge should also take into account the intention of the parties, custom of business in the area and other relevant circumstances attached to the case and rules of interpretation which could help him reach at correct and fair conclusion.

B—Signature

The issue of signature is very important in the law of negotiable instrument, because it has varying implications for each party starting from issuance of the instrument throughout each successive stages of the negotiation. First of all, signature by the maker or drawer makes the instrument valid and binding creating duties on the person who initiates it and immediately creating rights upon delivery to the holder. Secondly, it has to be emphasized that the key to liability on a negotiable instrument is a signature. Every party who signs a negotiable instrument bears either primary or secondary liability for payment of that instrument when it comes due.

Having said so, let’s examine as to who should and how a negotiable instrument should be signed so as to be called a valid instrument. Generally, for an instrument to be negotiable, it must be signed by;

1)            The maker if it is a promissory note (Art 823(g)

2)            The drawer if it is a Bill of exchange or a cheque (Arts 735(h) and 827(e) respectively.) If a person signs an instrument as the agent of the maker or drawer, it is legally considered as if the maker or drawer has effectively signed the instrument, provided the agent has the appropriate authority.

In general terms, Art 734(1) of the code requires declarations made by commercial instrument to bear the signature of the person making it (i.e. the maker or the Drawer). Since a negotiable instrument creates a duty on the person signing on it, it is self-evident that he should have legal capacity to perform juridical acts.

Determining what constitutes a signature, in some cases may become difficult to determine. The word ‘signature’ by definition includes ‘any symbol adopted by a party with present intention to authenticate a writing.’ Art 734(1) imposes a general requirement of signature without defining “signature”. Typically, this provision acknowledges that signature may be made by a hand written mark or by mechanical process such as stamp. However, a thumb mark by a physical person unable to sign should be verified by an authentic declaration to bind that person. [(Art 734(3)]. Although this rule seems applicable to a physical person unable to sign, it has to be similarly applicable to any physical person even literate and able to sign, as far as he chooses a thumb mark as his signature.

The rules in Art 734 are limited to the manner of making signature. They do not indicate as to what a mark, word or symbol could be validly called a signature. Hence, as far as it unequivocally manifests the intention of the maker or drawer, a very broad interpretation should be given as to what mark, symbol or may be properly called as signature. According to the American uniform commercial code (hereinafter to be cited as UCC) any name, including a trade or assumed name, word, mark, or symbol executed or adopted by a person with present intention to authenticate a writing is regarded as a signature. Thus, initials, an x mark, a trade name or assumed name is sufficient.

The location of the signature on the document is unimportant, though the usual place is the lower right hand corner. Although, there is no clear indication as to the right location of the signature in the commercial code, any mark or symbol on the body of the instrument should be regarded as a valid signature. The intention of the person putting his signature on the instrument and avoiding any uncertainty should be taken as key factor in determining the validity of signature.

C—Unconditional promise or order to pay

For an instrument to be negotiable, it must contain an express order or promise to pay. A promise is simply a pledge to transfer money. For the purpose of negotiable instruments, a promise must be express and unconditional. A mere acknowledgement of debt, which might logically imply a promise, is not sufficient to constitute valid promise. The promise must be an affirmative, not acknowledgment.

Example: –

“Ato X, I.O.U Br 1,000”.

Here I.O.U stands for, “I owe you.” This is only an admission of indebtedness or acknowledgement of debt. There is no promise to pay and therefore the instrument is not a promissory note.

Order, which is associated with three party instruments i.e. Bill of exchange & cheque can be defined as command to another to transfer money. An order instrument orders, or directs, a third party to pay the instrument as drawn. It must be more than an authorization or request.

When the drawer issues a cheque, the word ‘pay’ (to the order of a payee) is a command to the drawee bank to pay the cheque deducting from his account when presented. The order is mandatory, but sometimes it may be written in a courteous form with words “please pay” or” kindly pay”. The bottom line is the language used by the drawer must be a precise and express one.

Unconditionality of promise or order 

A negotiable instrument’s vitality as a substitute for money or as a credit device would be dramatically reduced if it had conditional promises attached to it. It would be expensive and time consuming to investigate conditional promises or orders and therefore the transferability of the negotiable instrument would be greatly restricted. Substantial administrative costs also would be required to process conditional promises. Furthermore, the payee or the holder of the instrument would risk the possibility that the condition will not occur.

Example: –

1. “I promise to pay X Birr 3000 deducting there out any money which he may owe me”
2. “Pay to Y Birr 1745 on D’s Death provided D leaves you enough money to pay him.”

iii.           “I promise to pay Z Birr 400, seven days after K’s marriage”

All the above instruments are not negotiable because the promise and order is coupled with a condition. No one could safely purchase the instrument without investigating whether the conditions have materialized. Even then, the facts disclosed by the investigation might be incorrect. To avoid such problems Arts. 735 (b), 823(b) and 827(a) of the commercial code provide that only unconditional promises or orders can be negotiable. However, when it comes to what constitutes an unconditional instrument the code is silent.

According to Indian law promise to pay at a specified time or at a specified place or after the occurrence of an event which is certain to occur, or payment after calculating interest at a certain rate is regarded as negotiable.

Example: –

i) “I promise to pay X Birr 1,000 on January 1^st, 1980.”

ii) “I promise to pay X Birr 125 on demand at Dire Dawa.”

iii)  “I promise to pay X Birr 500 seven days after the death of C”

Question 1

Read Art 735 (d & e), 823 (c & d), 827 (c), Art 769 & 825 (1) (b)

can a commercial paper indicating specified time or specified place for payment and or making the payment conditional upon an event certain to occur (like the example given in iii above) be regarded as a valid instrument? State your reason(s).

The uniform commercial code specifying what constitutes an unconditional instrument states;

“A promise or order is unconditional (and negotiable) unless it states (i) an express condition to payment, (ii) that the promise or order is subject to or governed by another writing or (iii) that rights and obligations with respect to the promise or order are stated in another writing. A reference to another writing does not of itself make the promise or order conditional.”

Although the UCC provides a broader definition of what is ‘unconditional’ it recognizes certain conditions which do not make the instrument conditional to prevent certain necessary conditions commonly used in business transactions. One such condition is statements of consideration. The instrument may state the terms of the underlying agreement or refer to the condition paid for.

For instance, the words “as per contract” or “this debt arises from the sale of goods X and Y”

Question 2

Read Art. 800 Com. C

Do you think stating the underlying contract giving rise to the issuance or negotiation of the bill, makes the Bill of exchange conditional, hence non-negotiable? Why?

The UCC also provides that mere reference to another agreement does not affect negotiability, if, however the instrument is made subject to the other agreement it is rendered non-negotiable. A statement that an instrument’s payment is secured by collateral will not render an otherwise negotiable instrument non-negotiable.

The UCC states that if the terms of an instrument provide that payment can be made only out of particular fund or source, such terms will not render the instrument conditional, it remains negotiable. It allows market forces to determine whether the instrument will be marketable. A note dated march 3, 1995, for example, reads. “Gilbert corporation promises to pay to the order of the Miami Herald Br, 500 on demand, payment of said obligation is restricted to payment from accounts receivable,” In this case, payment is restricted to one particular source i.e. account receivable.

Lastly, a simple statement in an otherwise negotiable note indicating that the note is secured by mortgage does not destroy its negotiability. However, it should be noted that the statement that a note is secured by mortgage must not stipulate that the maker’s promise to pay is subject to the terms and conditions of the mortgage. Art 729 of the com. Code in a similar fashion, states that an instrument may contain an endorsement in pledge indicating to the effect that the instrument is secured by a pledge. Art 729 of the code which refers to cases of pledge, is applicable only at the time of endorsement. In other words, it does not cover inserting similar statements at the time of issuance by the drawer or maker. The wording of Art 729 is not intended to govern the case of condition at all. The message conveyed by the article is about one form of endorsement called restrictive endorsement.

የመድን ውል አመሰራረትና አፈጻጸምን አስመልክቶ የሰበር ችሎት በበርካታ መዝገቦች የህግ ትርጉም ሰጥቷል፡፡ ከእነዚህ ውስጥ በከፊሎቹ ላይ የተሰጠው የህግ ትርጉም እና የህግ ትንተና እንደሚከተለው ቀርቧል፡፡

የመድን ውል አመሰራረት

የመድን ውል ሲመሰረት እንደማንኛውም የውል አቀራረብና አቀባበል /offer and acceptance/ ሊኖር የሚገባ ሲሆን የውል አቀባበል /offer/ የሚከናወነው ደግሞ መድን ገቢው በመድን ሰጭው የሚዘጋጅን መግለጫ /proposal form/ ሲሞላና ይህንኑ መግለጫም ለመድን ሰጭው ሲያስረክብ ነው፡፡ በመድን ገቢው የቀረበው የውል አቀራረብ ጥያቄ ተቀባይነት አግኝቷል ለማለት የሚቻለው ደግሞ መድን ሰጭው በተዘጋጀው ፖሊሲ ላይ በሚፈርምበት ጊዜ /The issuance of policy/ ነው፡፡ ከዚህ በኋላ በሁለቱ ወገኖች መካከል የመድን ውል የተቋቋመ በመሆኑ የትኛውም ወገን ሊያቋርጠው አይችልም፡፡

መድን ሰጪው በሚያዘጋጀው ፖሊሲ ላይ መድን ሰጭው መፈረም እንዳለበት በን/ህ/ቁ. 657 ከመመልከቱ በስተቀር መድን ገቢው መፈረም እንደሚገባው ያልተመለከተ በመሆኑ በውል ማቅረቢያ /offer/ ሰነዱ ላይ መድን ገቢው ከፈረመና በፖሊሲው ላይ ደግሞ መድን ሰጭው ከፈረመ በሁለቱ መካከል የመድን ውል ስለመደረጉ በቂ አስረጂ እንደሆነ ከንግድ ህጉ አኳያ መገንዘብ ይቻላል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 24703 ቅጽ 7፣^[1] ሰ/መ/ቁ 78180 ቅጽ 15፣^[2] ን/ህ/ቁ. 651፣ 654፣ 657

የውሉ መሻሻል

የኢንሹራንስ ፖሊሲ ተጨማሪ በሆነ ጽሑፍ ካልሆነ በቀር ሊለወጥ እንደማይችል የን/ህ/ቁጥር 657(2) አስገዳጅነት ባለው መልኩ ደንግጓል፡፡ የዚሁ አንቀጽ ንዑስ ቁጥር ሲታይም ፖሊሲው ወይም የፖሊሲው ተጨማሪ ጽሁፍ ከመፈረሙ በፊት ለጊዜው ኢንሹራንስ ሰጪው ኢንሹራንስ ለሚገባው ሰው ፖሊሲው ወይም ለፖሊሲው ተጨማሪ ጽሑፍ እስከ ተፈረመ ድረስ ማረጋገጫ መድን የሚሆነው ጽሑፍ የሠጠው እንደሆነ ኢንሹራንስ ሰጪውና ኢንሹራንስ ገቢው አንዱ ለአንዱ ግዴታ እንደገቡ ይቆጠራል በሚል ይደነግጋል፡፡ የዚህ ድንጋጌ አይነተኛ ዓላማም ውሉ ስለመኖሩ የሚረጋገጠው በጽሑፍ በሆነ ሰነድ መሆኑን ማሳየት ነው ተብሎ ይታመናል፡፡

ሰ/መ/ቁ 78180 ቅጽ 15፣^[3] ን/ህ/ቁ. 657(2)

የመድን ሰጪው ኃላፊነት

ኢንሹራንስ የተገባለት መኪና በህግ ከተፈቀደው ቁጥር በላይ ተሳፋሪዎች ጭኖ ሲጓዝ ለደረሰበት አደጋ መድን ገቢው የዋስትና ሽፋን ገንዘብ የመክፈል ግዴታ የለበትም፡፡

የንብረት ኢንሹራንስ ውል ከተለያዩ የውል አይነቶች አንዱ ሲሆን ውሉም ህጋዊ የሆኑ ተግባራት በሚከናወኑበት ጊዜ ሊደርስ የሚችለውን ጉዳት በዋስትናው ሽፋኑ መሰረት ለመካስ በማሰብ ሊደረግ የሚገባ ነው፡፡ በፍ/ህ/ቁ. 1678 (ለ) እንደተመለከተው አንድ ውል በቂ የሆነ እርግጠኛነት ያለውና ህጋዊ የሆነ ጉዳይ ለማከናወን ሊደረግ ይገባል፡፡ ህጋዊ ውል የሚደረገው በህግ እንዲደረግ ያልተፈቀደውን ድርጊት ወይም የህግ ክልከላ የተደረገበትን ጉዳይ በማከናወን ያልተገባ ጥቅም ለማግኘት በማሰብ ወይም በሚኖረው ፍላጎት መነሻ ሊሆን አይገባም፡፡

ሰ/መ/ቁ. 90793 ቅጽ 15፣^[4] ፍ/ህ/ቁ. 1678

መድን የተገባለት ተሳቢ መኪና በሌላ ተሳቢ ከተቀየረ ተሳቢው ለሚደርስበት ሆነ ለሚያደርሰው ጉዳት ኢንሹራንስ ሰጭው ኃላፊነት የለበትም፡፡

ኢንሹራንስ ሰጭው በውሉ ለተመለከተው አደጋ ብቻ መድን ለገባው ሰው መድን እንደሚሆን በንግድ ሕግ ቁጥር 663 ንዑስ አንቀጽ 1 ተደንግጓል፡፡ እንደዚሁም ኢንሹራንስ ሰጭው በውሉ ውስጥ የተመለከተው አደጋ በደረሰ ጊዜ ወይም በውሉ የተስማሙበት ቀን በደረሰጊዜ የተስማሙበትን ገንዘብ የመክፈል ግዴታ እንዳለበትና ይህ ግዴታው በውለታው ከተጠቀሰው ሊበልጥ እንደማይችል “የኢንሹራንስ ሰጭው ግዴታ” በሚል ርዕስ ባለው በንግድ ሕግ ቁጥር 665 ተደንግጓል፡፡

ሰ/መ/ቁ 76977 ቅጽ 14፣ ን/ህ/ቁ. 663/1/፣ 665

መድን የተገባለት መኪና የሾፌሩ ረዳት መንጃ ፈቃድ ሳይኖረው የመኪናውን ቁልፍ ሰርቆ ሲያሽከረክር አደጋ ከደረሰ መድን ሰጪው ካሳ የመክፈል ኃላፊነት የለበትም፡፡

ሰ/መ/ቁ. 50199 ቅጽ 12^[5]

ለጭነት ተሽከርካሪ የመድን ሽፋን የሰጠ የኢንሹራንስ ድርጅት በመኪናው ላይ ተሳፍሮ ጉዳት ለደረሰበት ሰው ተጠያቂነት የለበትም፡፡

ሰ/መ/ቁ. 42139 ቅጽ 9^[6]

መድን ሰጪው እና መድን ገቢው ቀደም ብሎ የተደረገና ለረጅም ጊዜ ጸንቶ የቆየ የውል ግንኝኑነት ቢኖራቸውም አደጋው በደረሰበት ዕለት የመድን ውሉ በህጉ አግባብ ካልታደሰ መድን ሰጪው ካሳ የመክፈል ኃላፊነት ይቀርለታል፡፡

የንግድ ህግ ቁ. 666 ተፈጻሚ የሚሆነው የፀና የመድን ውል ኖሮ መድን ገቢው አረቦን ሳይከፍል ከቀረ ነው፡፡ በድንጋጌው መሰረት አረቦን አለመክፈል መድን ገቢውን ከተጠያቂነት አያድንም፡፡

ሰ/መ/ቁ. 52910 ቅጽ 10፣ ን/ህ/ቁ. 666

የካሳው መጠን

የንብረት ኢንሹራንስ ሽፋን የተሰጠው ንብረት ሙሉ በሙሉ ከወደመ መድን ገቢው ሊያገኝ የሚችለው ካሳ ንብረቱ በወደመበት ጊዜ የነበረውን ዋጋ ነው፡፡ ይህም መድን ውሉ ላይ ከተመለከተው የገንዘብ መጠን ሊያንስ ይችላል፡፡

የንግድ ሕግ አንቀጽ 665 በአጠቃላይ ጉዳት ለመካስ ወይም ለመተካት እና ለሰዎች ኢንሹራንስ ላይ ተፈፃሚነት ያለው ጠቅላላ ድንጋጌ ሲሆን፣ በይዘቱ የመድን ሽፋን የሚሰጠው የኢንሹራንስ ኩባንያ ለመዴን ገቢው ወይም ለተጠቃሚው ሊከፍለው የሚችለው ወይም ሊከፍለው የሚገባው የኢንሹራንስ ገንዘብ በመድን ውሉ ከተገለፀው ልበልጥ የማይችል መሆኑን የሚያሣይ ነው፡፡

ንግድ ሕግ አንቀፅ 678 ስለ ንብረት የተደረገ ኢንሹራንስ ውል የሚኖረውን ውጤት በልዩ ሁኔታ የሚደነግግ የሕግ ድንጋጌ ነው፡፡ በመርሕ ደረጃ ለንብረት የሚሰጥ የኢንሹራንስ ሽፋን አደጋው በደረሰበት ጊዜ ንብረቱ የነበረውን ዋጋ የሚያካክስ መሆን እንዳለበት የሚደነግግ ነው፡፡ በንብረት የሚደረግ ኢንሹራንስ መሠረታዊ ዓላማው ንብረቱ በመጎዳቱ ወይም ንብረቱ በመውደሙ በባለንብረቱ ላይ የደረሰውን ኪሣራ ለመተካት ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 69966 ቅጽ 13፣^[7]  ሰ/መ/ቁ. 48698 ቅጽ 10፣^[8] ን/ህ/ቁ. 665፣ 678

በሶስተኛ ወገኖች ላይ ለሚደርስ የአካል ወይም የሞት አደጋ የመድን ሽፋን የሰጠ የመድን ድርጅት በካሳ ረገድ የተጠያቂነት ወሰኑ በውሉ ላይ ከተመለከተው የገንዘብ መጠን ሊያልፍ አይችልም፡፡

ሰ/መ/ቁ. 46808 ቅጽ 10፣^[9] ን/ህ/ቁ. 665/2/

መድን ሰጪው በአደጋ ምክንያት ለታጣ ወይም ለተቋረጠ ጥቅም ካሳ የመክፈል ግዴታ ባይኖርበትም መድን የተገባለት ንብረት አደጋ ሲደርስበት ምክንያታዊ በሆነ ጊዜ ውስጥ በመድን ውሉ መሰረት ግዴታውን ካልተወጣ በመድን ገቢው ላይ ለሚደርሰው ኪሳራ ኃላፊነት አለበት፡፡ ሆኖም መድን ገቢው ኪሳራ የመቀነስ ተነጻጻሪ ግዴታ ያለበት በመሆኑ መድን ሰጪው ሊከፍል የሚገባው የካሳ መጠን መኪናውን ለማስጠገን ለሚያስፈልገው ጊዜ ለደረሰው ኪሳራ ብቻ ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 47076 ቅጽ 12፣^[10] ፍ/ህ/ቁ. 1790፣ 1791፣ 1802

ይርጋ

አረቦን እንዲከፈል የሚቀርብ ክስ በሁለት ዓመት ይታገዳል፡፡

በንግድ ሕግ ቁ. 674/1/ ድንጋጌ መሰረት በኢንሹራንስ ውል ላይ ተመስርቶ የሚቀርብ ማንኛውም ክስ ጥያቄውን ለማቅረብ የሚያስችለው ምክንያት በተከሰተ ወይም ጥቅም ያላቸው ወገኖች ጉዳዩን ካወቁበት ቀን ጀምሮ በሁለት ዓመት ጊዜውስጥ መቅረብ አለበት፡፡ የይርጋ ጊዜውን ለመወሰን የፍትሐብሔር ሕግ ቁ. 1677 እና 1845 በኢንሹራንስ ጉዳይ ላይ አግባብነት የላቸውም፡፡

ሰ/መ/ቁ. 46778 ቅጽ 10፣ ን/ህ/ቁ. 674/1/፣ ፍ/ህ/ቁ. 1677፣ 1845

ጉዳት የደረሰው በመድን ዋስትና ውል ባልተሸፈነ ሁኔታ ነው በሚል ምክንያት የኢንሹራንስ ድርጅት የከፈለው ካሳ እንዲመለስለት የሚያቀርበው ክስ ሁኔታውን ካወቀበት ጊዜ ጀምሮ በሁለት ዓመት ይታገዳል፡፡

በተሸሸገ ወይም በሐሰት ቃል የቀረበ ጉዳይ ያጋጠመ ሲሆን የይርጋው ዘመን የሚታሰበው ኢንሹራንስ ሰጪው የተሸሸገውን ወይም በሐሰት የቀረበውን ቃል ካወቀበት ቀን ጀምሮ

እንደሆነ በንግድ ሕግ ቁ. 674(2) ተደንግጓል፡፡ የይርጋው ዘመን ሁለት ዓመት እንደሆነም በዚሁ ቁጥር ንኡስ ቁ (1) ተመልክቷል፡፡

ሰ/መ/ቁ 42309 ቅጽ 9፣^[11] ን/ህ/ቁ. 674/1/

የመድን ጥቅም

የመድን ጥቅም /insurable interest/ ያለው ሰው ሲባል በደረሰው አደጋ ወይም ጉዳት በትክክል የተጎዳ ወይም ሊጎዳ የሚችል ሰው ማለት ነው፡፡

መድን ሰጪው ካሣ የሚቀበለው ጉዳት በደረሰበት ወቅት ጉዳት በደረሰበት ንብረት ወይም እቃ ላይ የመድን ጥቅም ያለው ሰው ሲሆን የመድን ጥቅም የሌለው ሰው ካሣ ለመጠየቅ የሚያስችለው የሕግ መሰረት የለውም፡፡

ሰ/መ/ቁ. 47004 ቅጽ 13^[12]

[1] አመልካች የኢትዮጵያ መድን ድርጅት እና ተጠሪ የቤንሻንጉል ጉሙዝ ብ/ክ/መ/ት ቢሮ ሚያዝያ 9 ቀን 2000 ዓ.ም.

[2] አመልካች አንበሳ ኢንሹራንስ ኩባንያ እና ተጠሪ ወ/ሮ አስቴር ንጉሴ መጋቢት 09 ቀን 2005 ዓ.ም.

[3] ዝኒ ከማሁ

[4] አመልካች ግሎባል ኢንሹራንስ ተጠሪዎች እነ አቶ ፍጹም ላቀው /2 ሰዎች/ ታህሳስ 04 ቀን 2006 ዓ.ም.

[5] አመልካች ግሎባል ኢንሹራንስ ኩባንያ እና ተጠሪ አቶ አያሌው ወርቁ ታህሳስ 27 ቀን 2003 ዓ.ም.

[6] አመልካች የኢትዮጵያ መድን ድርጅት እና ተጠሪ ብያን ኡመር ሰኔ 30 ቀን 2001 ዓ.ም.

[7] አመልካች አቶ በላቸው እሸቴ እና ተጠሪ የኢትዮጵያ መድን ድርጅት ሚያዝያ 10 ቀን 2004 ዓ.ም.

[8] አመልካች አዋሽ ኢንሹራንስ ኩባንያ እና ተጠሪ አቶ ሣሙኤል ዓለሙ ግንቦት 19 ቀን 2002 ዓ.ም.

[9] አመልካች አዋሽ ኢንሹራንስ ኩባንያ አ/ማ እና ተጠሪ ወ/ሮ ጫልቱ ሚደግሳ /በሌሉበት/ ሚያዝያ 06 ቀን 2002 ዓ.ም.

[10] አመልካች አፍሪካ ኢንሹራንስ /አ.ማ/ እና ተጠሪ ወ/ሮ ጣይቱ አመዴ መስከረም 25 ቀን 2003 ዓ.ም.

[11] አመልካች የኢትዮጵያ መንገዶች ባለስልጣን እና ተጠሪ የኢትዮጵያ መድን ድርጅት ሰኔ 30 ቀን 2001 ዓ.ም.

[12] የኢትዮጵያ መድን ድርጅት እና ተጠሪ ባሌ ገጠር ልማት ድርጅት መጋቢት 11 ቀን 2004 ዓ.ም.

ማጣቀሻዎች እና ህግ አተረጓጎም

በህግ የተደነገጉ ወይም በልማድ የዳበሩ የህግ አተረጓጎም ስልቶችን በመጠቀም አግባብነት ያለውን የህግ ትርጉም ማበጀት አስቸጋሪ በሚሆንባቸው ሁኔታዎች ከተጻፈው ህግ ወጣ ብሎ አግባብነት ያላቸውን ምንጮች መዳሰስ ጥሩ አማራጭ ተደርጎ ይወሰዳል፡፡ በተለያዩ አገራት የሚገኙ ፍርድ ቤቶች ውጫዊ ማጣቀሻዎችን /Extrinsic Aids/ የመጠቀም ፍላጎታቸውና ልማዳቸው ከጊዜ ወደ ጊዜ መጨመር አሳይቷል፡፡^[1] በስፋት ተቀባይነት ካገኙ ማጣቀሻዎች መካከል ሐተታ ዘምክንያት፣ /Legislative History/ የህጉ ታሪካዊ ዑደት /Legislative Evolution/ ዓለም ዓቀፍ ስምምነቶች፣ /International Agreements/ የሌሎች አገራት ህግ እና የፍርድ ቤት ውሳኔዎች እንዲሁም የምሁራን ስራዎች ሰፊ ተቀባይነት አግኝተዋል፡፡^[2]

የፌደራሉ ጠቅላይ ፍ/ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት በበርካታ መዝገቦች በማጣቀሻ የታገዙ ውሳኔዎች ሰጥቷል፡፡ በእርግጥ ጥቅም ላይ የዋሉበት መንገድ ሲታይ ግልጋሎታቸው እንደ ደጋፊ ማለትም እንደ ማጠናከሪያ ምክንያት ነው፡፡ የሚጠቀሱት ምንጮች አከራካሪ የህግ ጭብጦችን ለመፍታት ቀጥተኛ አስተዋጽኦ አላደረጉም፡፡ ሁሉንም ውሳኔዎች ማካተት ባይቻልም በተወሰኑት ላይ የተደረገው ከፊል ዳሰሳ እንደሚከተለው ይቀርባል፡፡

የሌሎች አገራት ተሞክሮና ልምድ

የአገራችን የተጠናቀሩ ህጎች የተለያዩ አገራት ህጎች አሻራ አርፎባቸዋል፡፡ የአንድ የህግ ክፍል ለምሳሌ የውል ህግ ወይም ከውል ውጪ ኃላፊነት ህግ በስራቸው የተካተቱት ዝርዝር ድንጋጌዎች ሳይቀር ምንጫቸውን ለማወቅ አዳጋች አይደለም፡፡ ከዚህ አንጻር ፈታኝ ሁኔታ ሲፈጠር ህጉ የተቀዳበትን አገር የህግ ስርዓትና የፍርድ ቤት ውሳኔዎች በማጣቀሻነት መጠቀም የአገራችንን የህግ አተረጓጎም በእጅጉ ያጎለብተዋል፡፡ በዚህ ደረጃ ጠለቅ ያለ ፍተሻ የተደረገባቸው መዝገቦች ባይኖሩም በጥቅል አገላለጽ “ሌሎች አገራት” “በርካታ አገራት” “የዳበረ የህግ ስርዓት ያላቸው አገራት” ወዘተ…በሚል ማጣቀስ በስፋት ይስተዋላል፡፡ ለአብነት ያክል በሁለት መዝገቦች የሰፈረውን ገለጻ እናያለን፡፡

ሰበር መ/ቁ/ 23632 ቅጽ 5 አመልካች ወ/ት ፀዳለ ደምሴ እና ተጠሪ አቶ ክፍሌ ደምሴ ጥቅምት 26 ቀን 2000 ዓ.ም.

እንደሚታወቀው የልጆቻቸውን መብትና ደህንነት በማስጠበቅ ረገድ ከወላጆቻቸው የበለጠ ቅድሚያ ሊሰጠው የሚገባ ሰው ሊኖር ስለማይችል ሕግ አውጭው
በመርህ ደረጃ የተቀበለው በመሆኑ በሕይወት ያለው አባት ወይም እናት የሕፃን ልጁ ሞግዚት እና አስተዳዳሪ አድርጎ የመሾሙ አሠራር አገራችንን ጨምሮ
የበርካታ አገራት ተሞክሮ መሆኑ ይታወቃል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 14981 ቅጽ 12 አመልካች የኢትዮጵያ ልማት ባንክ እና ተጠሪ ወ/ሮ ሃዋ መሐመድ ግንቦት 04 ቀን 1998 ዓ.ም.

በአገራችን ራሱን የቻለ የማስረጃ ሕግ ባለመኖሩ በዚህ ጉዳይ በቀጥታ ተፈፃሚነት ያለው ድንጋጌ ሊጠቀስ ባይችልም በሌሎች አገሮች ተቀባይነት ካገኘው
የማስረጃ ሕግ መርህ ግን መረዳት የሚቻለው የባለሙያ አስተያየት ብቻውን ለመቆም የሚችል ወይም በተቃራኒ ማስረጃ ሊስተባበል የማይችል ሳይሆን
ይልቁንም ከሌሎች ማስረጃዎች ጋር ተገናዝቦ ብቃቱና ተአማኒነቱ ሊመዘን የሚገባ መሆኑን ነው፡፡

በሁለት መዝገቦች ላይ ደግሞ እስራኤል እና ሩስያ በስም ተለይተው ተጠቅሰዋል፡፡

ሰ/መ/ቁ.112091 ቅጽ 18 አመልካች አንድነት ለፍትህና ለዱሞክራሲ ፓርቲ እና ተጠሪዎች ሠማያዊ ፓርቲ ሚያዝያ 28 ቀን 2007 ዓ.ም.

በምርጫ ወቅትና ከተመረጡ በኋላ የፓለቲካ ድርጅቶች አባላት የሚፈጽሙትን የክደት ተግባር ለመቆጣጠርና ለማስቀረት የዳበረ ዲሞክራሲ ሥርዓት ያላቸው
እንደ እስራኤል ያሉ ሌሎች አገሮች በሕገ መንግስታቸውና በሌሎች የሕግ ማዕቀፍች ከልካይ የሆኑና ይህንን ተግባር በሚፈፅሙ ላይ ተጠያቂነት የሚያስከትሉ
የህግ ድንጋጌዎችን በመደንገግ ተግባራዊ አድርገዋል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 44561 ቅጽ 10 አመልካች ወ/ሮ ገነት በላይ እና ተጠሪ አቶ ፈኔት ተክሉ /ሞግዚት/

በርካታ አገሮች ለምሣሌ ሩስያ ከሟች ወደ ወራሾች በውርስ ሊተላለፉ የሚችሉ ንብረቶችና መብቶች በዝርዝር ያስቀምጣሉ፡፡

የምሁራን ስራዎች

ከውል ውጭ የሚደርስ ኃላፊነት ሕጎች ግቦችን በተመለከተ በሶስት መዝገቦች^[3] ላይ የፕሮፌሰር ጆርጅ ቺቺኖቪች The Ethiopian law of compensation for damages መጽሐፍ በምንጭነት ተጠቅሷል፡፡

በሶስቱም መዝገቦች ላይ የፕሮፌሰር ጆርጅ ቺቺኖቪች ስራ የተጠቀሰው በተመሳሳይ ነጥብ ላይ ነው፡፡ ስለሆነም በሰ/መ/ቁ. 35034 ቅጽ 9 የሰፈረውን ገለጻ ማየቱ ይበቃል፡፡

በፍትሐብሔር ሕጋችን ከውል ውጪ አላፊነትን በሚመለከት የተቀመጡ ድንጋጌዎች ጉዳት የደረሰበት ሰው የሚካስበትን ሥርዓት የዘረጉ ናቸው፡፡
የእነዚህ ድንጋጌዎች ዓይነተኛ ግባቸውም ጉዳትን የመካስና የጥፋት ባህርይን የመግታት ስለመሆኑ በድንጋጌዎቹ ላይ ማብራሪያ ጽሑፍ ያበረከቱት
በቀድሞ ቀዳማዊ ኃይለስላሴ ዩኒቨርስቲ የሕግ ትምህርት ክፍል አስተማሪ የነበሩት ጆርጅ ቺቺኖቪች ገልፀውታል፡፡

በሶስቱም መዝገቦች ላይ የምሁራ ስራ ለውሳኔ መነሻ የሚሆን ግንዛቤ ከማስጨበጥ የዘለለ ፋይዳ አልነበረውም፡፡ ለአከራካሪ የህግ ጭብጥ ቀጥተኛ አስተዋጽኦ በማድረግ ምሁራዊ ስራ እንደ ህግ ትርጉም ዕውቅና ያገኘው ሮበርት አለን ሴድለር “Ethiopian civil procedure” በሚል ርእስ ያዘጋጁት መጽሐፍ ሲሆን ምሁሩ ለክስ ምክንያት የሰጡት ፍቺ በችሎቱ ዘንድ ሙሉ ተቀባይነት አግኝቷል፡፡ ችሎቱ የምሁሩን ስራ በምንጭነት ሲጠቅስ እንዳመለከተው፤

ሮበርት አለን ሴድለር "Ethiopian civil procedure" በሚል ርእስ ባዘጋጁት መጽሀፍ ላይ "የክስ ምክንያት" አለ ብሎ ለመወሰን የሚቻለው በክሱ ላይ የቀረበው
ነገር ቢረጋገጥ ከሣሹ የጠየቀውን ዳኝነት ለማግኘት ሕግ ይፈቅደሉታል ወይ? ለሚለው ጥያቄ አዎንታዊ ምላሽ መስጠት ሲቻል እንደሆነ ገልፀዋል፡፡[4]

ዓለም ዓቀፍ ስምምነቶች

ዓለም ዓቀፍ ስምምነቶች በኢትዮጵያ የህግ ስርዓት በተለይም በፍርድ ቤቶች ዘንድ ያላቸው ቦታ አናሳ ነው፡፡ ለተፈጻሚነታቸው ውስንነት ምክንያት ከሆኑት መካከል ከእንግሊዝኛ ወደ አማርኛ እና ሌሎች የክልል የስራ ቋንቋዎች አለመተርጎማቸው እንዲሁም በቀላሉ ሊገኙ አለመቻላቸው በዋነኛነት ይጠቀሳሉ፡፡ በተጨማሪም በበታች ፍ/ቤቶች የሚስተዋለው የመዝገብ መጨናነቅ ከተጠቀሱት ምክንያቶች ጋር ተደማምሮ ዓለም ዓቀፍ ስምምነቶችን በውሳኔ አሰጣጥ ሂደት የመጠቀም ልማድ አመንምኖታል፡፡

የሰበር ችሎት የአገሪቱ የመጨረሻው የዳኝነት አካል እንደመሆኑ መሰረታዊ በሆኑ ጉዳዮች ላይ የሚነሱ የህግ ጭብጦች አገራዊ ብቻ ሳይሆን ዓለም ዓቀፋዊ ገፅታቸውን ጭምር በጥልቀት መዳሰስ ይኖርበታል፡፡ ይህም ዓለም ዓቀፍ ስምምነቶች በችሎቱ ዘንድ የተለየ ትኩረት እንዲያገኙ ያደርጋቸዋል፡፡ በአንጻራዊነት ሲታይ ከላይ የተጠቀሱት ችግሮቹ በሰበር ችሎት ጎልተው አይታዩም፡፡ ስለሆነም በስር ፍ/ቤት ውሳኔዎች ላይ ደብዛቸው የማይታየው ዓለም ዓቀፍ ስምምነቶች በሰበር ችሎት አልፎ አልፎ መጠቀሳቸው ብዙም የሚገርም አይሆንም፡፡

በህግ አተረጓጎም ሂደት የዓለም ዓቀፍ ስምምነቶች ሚና በተመለከተ የሰበር ችሎት በሰ/መ/ቁ 44101 ቅጽ 10 (አመልካች ሚስስ ፍራንሱዊስ ፖስተር እና ተጠሪ እነ ሚስተር ዱከማን ቬኖ (2 ሰዎች) የካቲት 24 ቀን 2002 ዓ.ም.) በሐተታው እንዳሰመረበት ኢትዮዽያ ያፀደቀቻቸው የዓለም አቀፍ ስምምነቶች የአገሪቱ የሕግ አካል መሆናቸውን በኢ.ፌ.ዲ.ሪ. ሕገ-መንግሥት በአንቀጽ 9(4) ስር የተደነገገ ሲሆን በሕገ መንግሥቱ በስፋት ሽፋን የተሰጣቸው መሠረታዊ የመብቶችና የነጻነቶች ድንጋጌዎች ሀገሪቱ ከተቀበለቻቸው ዓለም አቀፍ የሰብአዊ መብቶች ሕግጋትና ስምምነቶች ጋር በተጣጣመ መንገድ መተርጎም ይኖርባቸዋል፡፡ አለመጣጣሙ የሚፈታበት መንገድ ግን አሁንም ድረስ ቁርጥ ያለ ምላሽ አላገኘም፡፡

በሰበር ችሎት በተደጋጋሚ የሚጠቀሱ ዓለም ዓቀፍ ስምምነቶች በቁጥር ውስን ናቸው፡፡ ለምሳሌ ያህል፤

• ዓለም አቀፍ የሲቪል እና የፖለቲካ መብቶች ቃል ኪዳን ስምምነት^[5]
• የአፍሪካ የሰዎችና የህዝቦች መብት ቻርተር^[6]
• የአፍሪካ ሕፃናት መብቶችና ደህንነት ቻርተር^[7]
• የሕፃናት መብቶች ኮንቬንሽን^[8]
• ዓለም ዓቀፍ የሰብዓዊ መብቶች ድንጋጌ /The Universal Decleration of Human Rights)^[9]

ከእነዚህ በተጨማሪ የሚከተሉት ዓለም ዓቀፍ ስምምነቶች አከራካሪውን የህግ ጭብጥ ለመፍታት በቀጥታ ተፈጻሚ ተደርገዋል፡፡

• የዓለም የፖስታ ሕብረት ስምምነት /ኮንቬንሽን/^[10]
• የተባበሩት መንግስታት ቻርተር^[11]

[1] Ruth Sullivan, Statutory Interpretation, (2nd, Toronto: Irwin Law Inc., 2007) ገፅ 279

[2] ዝኒ ከማሁ ገፅ 279-302

[3] ሰ/መ/ቁ. 19338 ቅጽ 5 አመልካች ዘይነባ ሐሰን እና ተጠሪ ፍሬው ተካልኝ መጋቢት 2 ቀን 2000 ዓ.ም. ፣ ሰ/መ/ቁ. 34138 ቅጽ 5 አመልካቾች እነ ሲስተር ገነት ጌታቸው /2 ሰዎች/ እና ተጠሪ ወንድወሰን ኃይሉ ወልደማርያም ግንቦት 26 ቀን 2000 ዓ.ም. እና አመልካቾች እነ ወ/ሮ ጥሩቀለም ደሴ እና ተጠሪዎች እነ ወ/ሮ ጽጌ ከፍያለው ጥቅም ዐ6 ቀን 2ዐዐ1 ዓ

[4] ሰ/መ/ቁ. 16273 ቅጽ 2 አመልካች የኢት/ቴሌኮሙኒኬሽነ ኮርፖሬሽን እና ተጠሪ አቶ ገንታ ገምአ ጥቅምት 22/98 ዓ.ም.

[5] ሰ/መ/ቁ. 73514 ቅጽ 14 አመልካች ተስፋዬ ጡምሮ እና ተጠሪ የፌዴራል የሥነ ምግባርና የፀረ ሙስና ኮሚሽን ዐቃቤ ህግ ህዳር 6 ቀን 2005 ዓ.ም.

[6] ሰ/መ/ቁ. 42150 ቅጽ 12 አመልካች የመንግስት ቤቶች ኤጀንሲ እና ተጠሪዎች እነ አቶ ዲንኤሌ ካሣ /ሃያ ሁለት ሰዎች/ ጥቅምት 29 ቀን 2003 ዓ.ም. በልዩነት ሀሳብ የተጠቀሰ

[7] ሰ/መ/ቁ. 35710 ቅጽ 8 አመልካች ወ/ሮ እፀገነት እሸቱ እና ተጠሪ ወ/ሮ ሰላማዊት ንጉሴ ታህሣሥ 16 ቀን 2001 ዓ.ም.

[8] ዝኒ ከማሁ

[9] ሰ/መ/ቁ 57632 ቅጽ 12 አመልካች ሰማኸኝ በለው እና ተጠሪ የፌደራል ዐቃቤ ህግ ታህሳስ 25 ቀን 2003 ዓ.ም.

[10] ሰ/መ/ቁ. 24173 ቅጽ 5 አመልካች የኢትዮጵያ ፖስታ አገልግሎት ድርጅት እና ተጠሪ ወ/ሮ አይዳ ሐሰን ጥቅምት 21 ቀን 2000 ዓ.ም.

[11] ሰ/መ/ቁ/ 98541 ቅጽ 17 አመልካች አቶ አለማየሁ ኦላና እና ተጠሪ የተባበሩት መንግስታት የልማት ድርጅት (UNDP) ህዳር 10 ቀን 2007 ዓ.ም.

የህግ ትርጉም መለወጥ

የህግ ትርጉም አስገዳጅነቱ ለስር ፍ/ቤቶች እንጂ ለራሱ ለችሎቱ አይደለም፡፡ ችሎቱ በሌላ ጊዜ በተመሳሳይ ጭብጥ የተለየ አቋም ሊይዝ ይችላል፡፡ የትርጉም መለወጥ በጠባቡ ካልተተገበረ በስር ፍርድ ቤቶች ዘንድ ሊኖረው የሚገባውን የተሰሚነትና የተቀባይነት ደረጃ በእጅጉ ያሳንሰዋል፡፡ መረሳት የሌለበት ነገር ወጥነት ለበታች ፍ/ቤቶች ብቻ ሳይሆን ለራሱ ለችሎቱም በእጅጉ ያስፈልገዋል፡፡ በአንድ ጭብጥ ላይ በየጊዜው የሚቀያየር የህግ ትርጉም ተቀባይነቱ አጠያያቂ ነው፡፡ ወዲያው ወዲያው አቋም ሲለዋወጥ ፍርድ ቤቶችን ያደናግራል፡፡

በተመሳሳይ ጭብጥ የተለየ ትርጉም መስጠት እጅግ አስፈላጊ የሚያደርጉ ሁኔታዎች ወይም ምክንያቶች መኖራቸው እስካልተረጋገጠ ድረስ በአንድ ወቅት የተሰጠ ትርጉም ፀንቶ ሊቆይ ይገባል፡፡ የተለየ ትርጉም ሲያስፈልግ ለውጥ ማድረግ የተፈለገበትን ምክንያት በአዲሱ ውሳኔ ላይ በግልጽ ማመልከትና የበፊቱን ውሳኔ በማያሻማ መልኩ በግልጽ መሻር ያስፈልጋል፡፡ በግልጽ የሚደረግ የትርጉም ለውጥ ያልተገባ ውዥንብርን ያስወግዳል፡፡ በአነስተኛ ወጪ ፍትሕ በቀላሉ እንዲሰፍንም ያደርጋል፡፡

የቀድሞ የህግ ትርጉም በግልጽ ቀሪ ተደርጎ አዲስ አቋም ከተያዘባቸው መዝገቦች መካከል ሰ/መ/ቁ 42239 ቅጽ 10፣^[1]  43821 ቅጽ 9^[2]  እና 36730 ቅጽ 9^[3] ተጠቃሽ ናቸው፡፡ በሰ/መ/ቁ 42239 የግልግል ዳኝነት ጉባኤ የሚሰጠው ውሳኔ የመጨረሻ እንዲሆን ስምምነት ከተደረገ በሰ/ችሎት ሊታይ አይችልም በማለት በሰ/መ/ቁ 21849 ተሰጥቶ የነበረው የህግ ትርጉም ተሽሯል፡፡ በተለወጠው ትርጉም መሰረት የጉባዔው ውሳኔ በሰበር ስልጣን ስር እንዲወድቅ ተደርጓል፡፡ በሰ/መ/ቁ 43821 ዳኝነት እንደገና እንዲታይ ጥያቄው መቅረብ ያለበት ከይግባኝ በፊት እንደሆነ በሰ/መ/ቁ 16624 ተሰጥቶ የነበረው የህግ ትርጉም ተለውጦ ከይግባኝ በኋላም ሊቀርብ እንደሚችል አቋም ተይዞበታል፡፡ የሰመ/ቁ 36730 የይርጋ ማቋረጫ ምክንያትን የሚመለከት ሲሆን ከዚህ ቀደም በሰ/መ/ቁ 16648 ስልጣን ለሌለው የዳኝነት አካል ክስ ማቅረብ የይርጋ ጊዜን እንደማያቋርጥ ተደርጎ ህጉ መተርጎሙ አግባብነት እንደሌለው ታምኖበት የቀድሞው ትርጉም ተቀይሯል፡፡

ሶስቱም መዝገቦች ውሳኔ ያገኙት ሰባት ዳኞች በተሰየሙበት ችሎት ነው፡፡ ይህም የትርጉም ለውጥ ከሚደረግበት ስርዓት ጋር በተያያዘ ጥያቄ እንድናነሳ ያስገድደናል፡፡ ሰባት ዳኞች በተሰየሙበት ችሎት የተሰጠ የህግ ትርጉም ከሰባት ያነሱ ለምሳሌ አምስት ዳኞች በተሰየሙበት ችሎት ሊለወጥ ይችላል? የዳኞች ቁጥር እንደተጠበቀ ሆኖ በሙሉ ድምጽ የተሰጠ ውሳኔ በአብላጭ ድምጽ ሊለወጥ የመቻሉ ጉዳይም ሌላው በጥያቄነት መነሳት ያለበት ነው፡፡

የህግ ትርጉም ተለወጠ ስለሚባልበት ሁኔታ

የህግ ትርጉም ተለውጧል የሚባለው በግልፅና በማያወላዳ አነጋገር የቀድሞው ትርጉም ተሽሮ በአዲስ ሲተካ ነው፡፡ በዚህ መልኩ ለውጥ የተደረገባቸው የሰበር ውሳኔዎች በቁጥር ኢምንት ናቸው፡፡ ይሁን እንጂ ግልፅ የሆነ አነጋገር በሌለበት በበርካታ መዝገቦች የሰበር ችሎት አቋሙን ቀይሯል፡፡ በዚህ መልኩ በዝምታ የሚደረግ ለውጥ በቁጥር እየበዙ ለመጡት የሚጋጩ ውሳኔዎች መፈጠር ምክንያት ሆኗል፡፡ የግጭት መኖር ከትርጉም መለወጥና አስገዳጅነት ጋር ተያይዞ መሰረታዊ ጥያቄ ያስነሳል፡፡ ለዚህ አንገብጋቢ ጥያቄ አሁንም ድረስ በችሎቱ ሆነ በህግ አውጪው መላ አልተዘየደለትም፡፡

ከግጭት ባሻገር የትርጉም መለወጥ መኖሩን ለመረዳት አደናጋሪ የሆነባቸው ሁኔታዎች ተከስተዋል፡፡ ሁኔታዎቹ የስር ፍ/ቤትን አደናግረው ፍትሕ ፈላጊውን ዜጋ ላልተገባ መንገላታት ዳርገውታል፡፡

ውርስ እንዲጣራ የሚቀርብ አቤቱታ ለማየት የዳኝነት ስልጣን የተሰጣቸው ፍርድ ቤቶችን አስመልክቶ በሰበር ችሎት የተፈጠረ ድንገተኛ ስህተት ተጠቃሽ የችግሩ ማሳያ ተደርጎ ሊወሰድ ይችላል፡፡

በሰ/መ/ቁ. 35657 ቅጽ 9[4] እና በሌሎችም መዝገቦች የአዲስ አበባ ፍርድ ቤቶች የውርስ ይጣራልኝ አቤቱታን ለመቀበልና ለመዳኘት ስልጣን እንደሌላቸው ተመልክቷል፡፡ ሆኖም በሰ/መ/ቁ. 36205 እነዚህ ፍርድ ቤቶች የውርስ ማጣራት አቤቱታ በማስተናገዳቸው መሰረታዊ የህግ ስህተት ተፈጽሟል የሚል አቤቱታ ለሰበር ችሎት ቀርቦ ችሎቱ ግን አቤቱታውን ባለመቀበል የስር ፍ/ቤቶችን ውሳኔ አጽንቶታል፡፡ ይህም በአንድ ጉዳይ ላይ በይዘታቸው የማይጣጣሙ ሁለት ውሳኔዎች መፈጠር ምክንያት ሊሆን ችሏል፡፡

በማይጣጣሙ ውሳኔዎች የተነሳ በአንድ በኩል የአዲስ አበባ ፍ/ቤቶች በሰ/መ/ቁ. 35657 የተሰጠውን የህግ ትርጉም ዋቢ እያደረጉ በሌላ በኩል የፌደራል ፍርድ ቤቶችም በሰ/መ/ቁ. 36205 የተሰጠውን ውሳኔ እያጣቀሱ የውርስ ማጣራት አቤቱታ ለማየት ፈቃደኛ ሳይሆኑ በመቅረታቸው ተመሳሳይ አቤቱታዎች ወደ ሰበር መጉረፍ ጀመሩ፡፡^[5]

በሰ/መ/ቁ. 52530 ቅጽ 11፣ በሰ/መ/ቁ 44750 ያልታተመ፣ በሰ/መ/ቁ. 35657 ቅጽ 9 እና በሌሎች ተመሳሳይ የሰበር ውሳኔዎች ውርስ ማጣራት የፌደራል ፍ/ቤቶች የዳኝነት ስልጣን እንደሆነ ወጥ አቋም ቢያዝበትም ችሎቱ በሰ/መ/ቁ. 36205 ስህተት መስራቱን አምኖ ማስተካከያ ወይም ማሻሻያ አላደረገም፡፡ ከዚያ ይልቅ የሰ/መ/ቁ. 35657 የህግ ትርጉም በሰ/መ/ቁ. 36205 አለመለወጡ በተደጋጋሚ እየተገለጸ የችግሩን ምንጭ ወደ ስር ፍ/ቤቶች የማሸሽ አዝማሚያ ታይቷል፡፡ ችሎቱ ስህተቱን በከፊል በማመን ዕውቅና የሰጠው በሰ/መ/ቁ 52892 ያልታተመ^[6] ነው፡፡ በዚህ መዝገብ የስር ፍ/ቤትን ውሳኔ ማጽናት በህግ አስገዳጅነት ሆነ በትርጉም መለወጥ ረገድ የሚኖረው ውጤት የችሎቱን ትኩረት ሳያገኝ በዝምታ ታልፏል፡፡ በተቃራኒው በሰ/መ/ቁ. 36205 የስር ፍ/ቤት ውሳኔ የጸናበት መንገድ ከሌላው ‘ማጽናት’ እንደሚለይ ማስተባበያ የሚመስል ማብራሪያ ቀርቧል፡፡ ይዘቱ እንደሚከተለው ይነበባል፡፡

“…በዚህ ረገድ ይህ ሰበር ችሎት በበርካታ መዝገቦች ላይ ውሳኔ ሰጥቷል፡፡ ለውሳኔው መሠረት ያደረገው የአ/አ ከተማ ፍርድ ቤቶች ሥልጣን በአዋጅ 408/96 ላይ
 ስለወራሽነት ማስረጃ የመስጠት ሥልጣን በተመለከተ የተደነገገው ቢኖርም የውርስ ማጣራት ተግባር ሊያስከትል ከሚችለው ውስብስብ የሕግ ጥያቄ አንፃር በተለየ
 ሁኔታ መታየት እንዳለበት በማገናዘብ ይህ ጥያቄ በቀረበ ጊዜ መታየት ያለበት በፌዴራል የመጀመሪያ ደረጃ ፍ/ቤት ሊሆን ይገባል ሲል በሰበር መ/ቁ 35657 ትርጉም
 ሰጥቷል፡፡ ከዚህ በተለየ ሁኔታ ግን የአ/አ ከተማ ፍ/ቤት ሰበር ችሎት የሰጠው ውሳኔ በሰበር ሰሚ ችሎት አስቀርቦ ካከራከረ በኋላ ስሕተት የለውም ተብሎ የዚህ
ፍ/ቤት ሰበር መ/ቁ 36205 ውሳኔው መፅናቱ ይታወሳል፡፡ በኋለኛው መዝገብ የተሰጠው ውሳኔ በፎርም ብቻ የፀና በመሆኑ የቀድሞውን የሰበር አቋም የለወጠ
ስለመሆኑ አመልካች ምክንያት አልተሰጠበትም፡፡” (ሰረዝ የተጨመረ)

በፎርም ብቻ ማጽናት? በፎርም ሆነ ያለ ፎርም ሰበር ያጸናው የስር ፍ/ቤት ውሳኔ ለተከራካሪ ወገኖች መብት ይፈጥራል፡፡ ግዴታ ያቋቁማል፡፡ በየትኛውም መልኩ ቢሆን የማጽናት ውሳኔ ለስር ፍ/ቤቶች የህግ ትርጉም ይሁንታ ይሰጣል፡፡ ስለሆነም የሰበር ችሎት መሰረታዊ የህግ ስህተት እንዳልተሰራ ማረጋገጫ እየሰጠ የስር ፍ/ቤቶች ተቃራኒ አቋም ማንጸባረቅ አይችሉም፡፡ የስር ፍርድ ቤት ውሳኔ መሰረታዊ የህግ ስህተት ቢፈጸምበትም ባይፈጸምበትም ለችሎቱ ውሳኔ መሰረት የሆነውን የህግ ትርጉም አስገዳጅነት አያስቀረውም፡፡

[1] አመልካች ብሔራዊ ማዕድን ኮርፖሬሽን ኃላ.የተ. የግል ኩባንያ እና ተጠሪ ዳኒ ድሪሊንግ ኃላ.የተ. የግል ኩባንያ ጥቅምት 29 ቀን 2003 ዓ.ም.

[2] አመልካች ወ/ሮ ትርሐስ ፍስሐዬ እና ተጠሪ ወ/ሮ ዘነበች በሪሁን ጥር 5 ቀን 2002 ዓ.ም.

[3] አመልካች የኢትዮጵያ ኤሌክትሪክ ኃይል ኮርፖሬሽን እና ተጠሪ አቶ አማረ ገላው ሐምሌ 30 ቀን 2002 ዓ.ም.

[4] ጥቅምት 13 ቀን 2001 ዓ.ም. አመልካቾች እነ ወ/ሮ እመቤት መክብብ እና ተጠሪ አቶ በድሉ መክብብ

[5] ለምሳሌ ሰ/መ/ቁ. 52530 ቅጽ 11 ኀዳር 14 ቀን 2003 ዓ.ም. አመልካች እነ አቶ ሰናይ ልዑልሰገድ /2 ሰዎች) እና ተጠሪ እነ ወ/ሮ ትእግስት ኃይሌ እና ሰ/መ/ቁ 44750 ያልታተመ አመልካች አቶ መለሰ ደጀኑ እና ተጠሪ ወ/ሮ ወይንሸት ታደሰ መጋቢት 07 ቀን 2002 ዓ.ም. ይመለከቷል፡፡

[6] አመልካች ወ/ሮ ብዙነሽ ዘለቀ እና ተጠሪዎች እነ ወ/ሮ አሰገደች ጥላሁን /2 ሰዎች/ ሐምሌ 26 ቀን 2002 ዓ.ም.

ያልተከለከለ ሁሉ የተፈቀደ ነው? ያልተፈቀደ ሁሉ የተከለከለ ነው? ጀማሪ የህግ ተማሪዎች እንዲሁም በህግ ሙያ ያልተሰማሩ ሰዎች በእነዚህ ጥያቄዎች ላይ የጦፈ ክርክር ሲገጥሙ ማየት የተለመደ ነው፡፡ አንዳንድ ጊዜ በህግ ዘርፍ ተመርቀው የበቁ፣ የነቁ ባለሞያዎች ሳይቀር እይታቸው በጥያቄዎቹ ተጽዕኖ ስር ሲወድቅ ይስተዋላል፡፡ በተለይ ፍርድ ቤቶች አልተከለከለም/አልተፈቀደም በሚል ዘይቤ እየተመሩ ትዕዛዝ፣ ብይንና ፍርድ የሚሰጡበት አጋጣሚ ትንሽ የሚባል አይደለም፡፡

‘አልተከለከለም/አልተፈቀደም’ መነሻው ከላቲን አባባሎች (Latin Maxims) ሲሆን ሙሉ አገላለጹ በላቲን Tout ce que la loi ne defend pas est permis በእንግሊዝኛ ደግሞ Everything that the law does not forbid is permitted. የሚል ነው፡፡ ወደ አማርኛ ስንመልሰው ‘ህጉ ያልከለከለው ሁሉ የተፈቀደ ነው’ የሚል ይዘት አለው፡፡

ይሄንን ጨምሮ በርካታ የላቲን አባባሎች ለአገራችን የህግ ባለሞያዎች እንግዳ አይደሉም፡፡ በህግ ትምህርት፣ መጣጥፎችና ጥናታዊ ጽሑፎች ላይ የላቲን አባባሎችን መጠቀም ብልህ ባያስብልም ብዙም አያስወቅስም፡፡ በእርግጥ ለማስታወስ ምቹ ከመሆናቸውና እምቅ ሀሳብ በቀላሉ ለማስተላለፍ ካላቸው ሀይል አንጻር በህግ ጽሑፎችና መጻህፍት ላይ እንደ አግባብነቱ ጥቅም ላይ ቢውሉ ፀሐፊን አያስተችም፡፡ ሆኖም ህጉን ለመረዳት ወይም ለማብራራት እንጂ ለመተርጎም ቦታ ሊሰጣቸው አይገባም፡፡ በተለያዩ የህግ ስርዓቶች ያሉ የህግ ምሁራን በላቲን አባባሎች ላይ ፊታቸውን ባያዞሩም ብዙም ለህግ ትርጉም ተጠቃሽ መሆናቸውን ይቃወማሉ፡፡

James Fitzjames Stephen የተባለ አንድ የ19ኛ ክፍለ ዘመን የህግ ምሁር እንዳለው፤

It seems to me that legal maxims in general are little more than pert headings of chapters. They are rather minims than maxims, for they give not a particularly great but a particularly small amount of information. As often as not, the exceptions and disqualifications to them are more important than the so-called rules

የላቲን አባባሎችን እያጣቀሱ ህግ መተርጎም በተለይ በሰበር ችሎት ዘንድ በስፋት ተቀባይነት ያገኘ የአተረጓጎም ስልት ሆኗል፡፡ ጠቅለል ተደርጎ ሲታይ ከህጉ መንፈስና ይዘት ይልቅ በአባባል መመራት ከህግ አውጪው ሀሳብ በግልጽ የማፈንገጥ ያክል ነው፡፡ በውጤቱም ወጥነትንና ተገማችነትን ያዳክማል፡፡

አልተከለከለም/አልተፈቀደም እያሉ ማመዛዘን በከፊልም ቢሆን ተገቢነት የሚኖረው በአንድ ሁኔታ ውስጥ ብቻ ነው፡፡ ይህም ቢሆን አጠቃላይ ስለ ህግ ያለንን ግንዛቤ ከማንፀባረቅ የዘለለ በፍርድ ቤት አከራካሪ የሆነ ጭብጥ ለመፍታት የሚያስችል የአተረጓጎም ስልት አይደለም፡፡ ለግለሰባዊ መብቶች ቅድሚያ በሚሰጡ እንደ እንግሊዝ ባሉ አገራት በመርህ ደረጃ በህግ ክልከላ ያልተደረገባቸው ነገሮች ሁሉ ለዜጋው እንደተፈቀዱ ግምት የሚወሰድበት ሲሆን እንዲህ ዓይነቱ አመለካከት ዜጎች ግልፅ ክልከላ በሌለበት ያለ ስጋትና መሸማቀቅ በነፃነት እንዲኖሩ ያስችላቸዋል፡፡ ከዚህ በተቃራኒ ‘በግልፅ ያልተፈቀደ ሁሉ የተከለከለ ነው’ የሚለው አመላከከት ተፈጻሚነቱ ከመንግስት ስልጣን ጋር በተያያዘ ነው፡፡ ስለሆነም የአስተዳደር አካላት፣ ሹመኖች፣ ባለስልጣናት እና ሌሎች ከህግ የመነጨ ስልጣን የተሰጣቸው ተቋማት በህግ ተለይቶ ከተሰጣቸው ስልጣን ውጪ ማናቸውንም ውሳኔ ሆነ እርምጃ ከመውሰድ እንደተከለከሉ ግምት ይወሰድበታል፡፡ ይህ አመለካከት የመንግስትን ስልጣን ግልፅ በሆነው የህግ ማዕቀፍ ውስጥ ብቻ በመገደብ ለዜጎች መብትና ነፃነት ከለላ ይሰጣል፡፡

ከላይ ከተጠቀሰው ጠቅለል ያለ የህግ አመለካከት ውጪ በፍርድ ቤት በሚካሄድ ሙግት ላይ የስነ-ስርዓት ወይም የስረ-ነገር ህጉን ለመተርምና ተፈጻሚ ለማድረግ አለመከልከል ሆነ አለመፈቀድ አንደኛውን ተከራካሪ ረቺ ሌላኛውን ተረቺ የሚያደርገው አይሆንም፡፡ አልተከለከለም/አልተፈቀደም በህግ አተረጓጎም ውስጥ ሰርጎ ከገባ በአሉታ የማመዛዘን አባዜን ያነግሳል፡፡ ይህ ደግሞ በተራው ዳኞች አንዴ አልተከለከለም አንዴ አልተፈቀደም እያሉ ለውሳኔያቸው ምክንያት በመስጠት ህግን ከመተርጎም ሚናቸው እንዲርቁ ያደርጋቸዋል፡፡ ለዚህ እንደማሳያ በወንጀለኛ መቅጫ ስነ ስርዓት ህጉ ይግባኝ ስለሚባልባቸው/ስለማይባልባቸው ጉዳዮች አስመለክቶ በሁለት ሰበር መዝገቦች የተሰጡ ውሳኔዎችን እናያለን፡፡

በወንጀል ጉዳይ የትዕዛዛ ይግባኝ ስላለመኖሩ በወ/መ/ስ/ስ/ህ/ቁ. 184 ተደንግጓል፡፡ ይግባኝ የማይባልባቸው ትዕዛዞች በድንጋጌው ስር ተዘርዝረዋል፡፡ በዝርዝሩ ውስጥ ያልተካተተ ጉዳይ ይግባኝ ሊባልበት የሚቻል ስለመሆኑ ለመወሰን አልተፈቀደም/አልተከለከለም በማለት በአሉታ በማመዛዘን ፍሬያማ ውጤት ላይ አንደርስም፡፡ ምክንያቱም አልተከለከለም የሚለውን አባባል ከተከተልን በወ/መ/ስ/ስ/ህ/ቁ. 184 ስር ያልተዘረዘሩ በርካታ ትዕዛዞች ዋናው ክርክር ከመቋጨቱ በፊት ለይግባኝ ምክንያት ስለሚሆኑ ፍትሕ መፋጠኑ ይቀርና ይንዛዛል፡፡ በተቃራኒው አልተፈቀደም የሚለው አሉታዊ የማመዛዘን ዘይቤ የምንከተል ከሆነ መሰረታዊና ህግ መንግስታዊ መብቶችን በሚመለከቱ ጉዳዮች ሳይቀር ይግባኝ ስለሚከለከል ፍትሕ ይዛባል፡፡ ሆኖም በአሉታ የማመዛዘን አባዜ የሚያስከትለው ችግር ከፍትሕ መንዛዛትና መጓደል የዘለለ ነው፡፡ ከላይ ለመጠቆም እንደተሞከረው በአሉታ የማመዛዘን አባዜ ሲነግስ ፍርድ ቤቶች አልተከለከለም አሊያም አልተፈቀደም በማለት እያማረጡ ውሳኔ ለመስጠት ሰፊ ስልጣን ስለሚኖራቸው ከትክክለኛው ህግን የመተርጎም ሚናቸው እንዲሸሹ ያደርጋቸዋል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 93234 ቅጽ 17[1] /አልተከለከለም/

በዚህ መዝገብ ዓቃቤ ህግ በሚያቀርበው የክስ ማሻሻል ጥያቄ ይግባኝ እንዳልተከለከለ አቋም ተይዞበታል፡፡ ለዚህ አቋም እንደ ማሳመኛ የተጠቀሰው ምክንያት ህጉ ያልከለከለው መሆኑ ብቻ ነው፡፡ ሐተታው እንደሚከተለው ይነበባል፡፡

ተከሳሹን ጥፋተኛ በማለት ወይም ነፃ በመልቀቅ ወይም ለጊዜው በመልቀቅ ውሳኔ ከተሰጠ በኃላ በዋናው ጉዳይ በተሰጠው ውሳኔ ላይ ከሚቀርበው ይግባኝ ጋር በአንድነት ካልሆነ በቀር በቁጥር 94 መሰረት ቀጠሮ መስጠትን ወይም አለመስጠትን ወይም በቁጥር 131 መሰረት የሚቀርብ መቃወሚያን ወይም በቁጥር 146 መሰረት ማስረጃን መቀበልን ወይም አለመቀበልን አስመልክቶ በሚሰጡ ትዕዛዞች ላይ ይግባኙን ነጥሎ ማቅረብን የሚከለክል ነው፡፡

እንደሚታየው ይህ ድንጋጌ ትዕዛዞቹ መሰረት የሚያደርጓቸውን ድንጋጌዎች ጭምር በመጥቀስ ከስረ ነገሩ ፍርድ በፊት የትዕዛዝ ይግባኝ ክልከላ የተጣለባቸውን ጉዳዮች የሚዘረዝር ሲሆን ከዝርዝሩ ውስጥ የክስ ማሻሻል ጉዳይም ሆነ የክስ ማሻሻል ጉዳይ መሰረት የሚያደርጋቸውን ቁጥር 118 እና 119 ድንጋጌዎች አልተካተቱም፡፡ ይህም ሕጉ የትዕዛዝ ይግባኝ ክልከላ በግልጽ ከጣለባቸው ውጪ በሆኑ የመጨረሻ ትዕዛዝ በተሰጠባቸው ጉዳዮች ላይ (የክስ ማሻሻል ጥያቄን አልተካተቱም፡፡ ይህም ሕጉ የትዕዛዝ ይግባኝ ክልከላ በግልጽ ከጣለባቸው ውጪ በሆኑ የመጨረሻ ትዕዛዝ በተሰጠባቸው ጉዳዮች ላይ (የክስ ማሻሻል ጥያቄን ውድቅ ከማድረግ ጉዳይ ጋር የተያያዙትን ጨምሮ) ከስረ ነገሩ ፍርድ በፊትም ቢሆን ይግባኝ ማቅረብን አስመልክቶ የስነ ስርዓት ሕጉ ያስቀመጠው ክልከላ አለመኖሩን መገንዘብ የሚያስችል ነው፡፡ (ሰረዝ የተጨመረ)

ሰ/መ/ቁ 74041 ቅጽ 13[2] /አልተፈቀደም/

ሆኖም የሰበር ችሎት ከወ/መ/ስ/ስ/ህ/ቁ 184 እና 185 ጣምራ ንባብ በመነሳት ህጉን እንደተረጎመው ተከሳሽ እንዲከላከል በተሰጠበት ትዕዛዝ ላይ ይግባኝ ማቅረብ አይችልም፡፡ እንደዛም ሆኖ በትዕዛዙ ላይ ይግባኝ ቀርቦ ከፀና ጉዳዩ ከመነሻው ይግባኝ እንዲባልበት በህግ ስላልተፈቀደ በማጽናት የተሰጠው ውሳኔ እንደ መጨረሻ ፍርድ ተቆጥሮ ለሰበር ለመቅረብ ብቁ አይደለም፡፡ በዚህ ነጥብ ላይ የሰፈረው አስተያየት እንደሚከተለው ይነበባል፡፡

የተሻሻለው የፀረ ሙስና ልዩ የሥነሥርዓት እና የማስረጃ ህግ አዋጅ ቁጥር 434/1997 አዋጅ አንድ ሰው በሙስና ወንጀል ተከሶ የኮሚሽኑ አቃቤ ሔግ ማስረጃ እንደክሱ ያስረዳ ስለመሆኑ ፍ/ቤቱ አምኖ የመከላከያ ማስረጃ እንዲያቀርብ ትዕዛዝ ቢሰጥ በዚህ ትዕዛዝ ላይ ይግባኝ ለማቅረብ የሚቻል ስለመሆኑ በግልጽ ያስቀመጠው ድንጋጌ የለም፡፡ (ሰረዝ የተጨመረ)

በወንጀለኛ መቅጫ ሕግ አንቀጽ 184 እና 185 ስር የተመለከቱት ድንጋጌዎች አንድ ተከሳሽ የመከላከያ ማስረጃ እንዲያቀርብ ፍ/ቤቱ በወ/መ/ሕ/ሥ/ሥ/ቁጥር 142(1) መሰረት ብይን ሲሰጥ ይግባኝ ለማቅረብ የሚቻል መሆኑን አያሳዩም፡፡ (ሰረዝ የተጨመረ)

[1] አመልካች የትግራይ ብሔራዊ ክልላዊ መንግስት የስነ ምግባርና ፀረ ሙስና ኮሚሽን ዐቃቤ ሕግ እና ተጠሪ አቶ ኃይለኪሮስ ወልደብርሃን ካሕሳይ መስከረም 27 ቀን 2007 ዓ.ም.

[2] አመልካች እነ አንተነህ መኮንን እና ተጠሪ የፌደራል ስነ-ነግባርና ጸረ-ሙስና ኮሚሽን ዓቃቤ ህግ ሰኔ 4 ቀን 2004 ዓ.ም.

እጅግ በርካታ በሆኑ የሰበር ውሳኔዎች የህግ ትርጉም ለማበጀት ተመራጭ ሆኖ የተወሰደው የአተረጓጎም ስልት ሁለት እና ከዚያ በላይ ድንጋጌዎችን በማነጻጸር ቅራኔያቸውን መፍታት ነው፡፡ ይህ የህግ አተረጓጎም ዘዴ ልዩ ሕግ ከአጠቃላይ ሕግ ቅድሚያ ይሰጠዋል (The special prevails over the general) እየተባለ የሚጠራው ሲሆን ተፈጻሚ ሲደረግ በጠቅላላ ህግ የሚገኘው ድንጋጌ ተትቶ በተቃራኒው በልዩ ህግ ያለው ድንጋጌ ውጤት ይሰጠዋል፡፡ በዚህ መልኩ ህጉን መተርጎም ትክክል ቢሆንም የትክክለኛነቱ መሰረት የተቃርኖ መኖር ነው፡፡ የሚነጻጸሩት ድንጋጌዎች በውስጣቸው ሊታረቅ የማይችል ተቃርኖ እንዳላቸው ሳይረጋገጥ ልዩ ህግ ከአጠቃላዩ ህግ ቅድሚያ ሊሰጠው አይገባም፡፡

ይህ በብዙ የሰበር ውሳኔዎች ላይ የሚንጸባረቅ መሰረታዊ ችግር ነው፡፡ ማዛመድና ማቃረን ከሌለ ህግ መተርጎም የማይቻል ነው የሚመስለው፡፡ አርፈው በሰላም የተቀመጡ፣ ሊጋጩ ቀርቶ የማይነካኩ፣ እርስ በእርስ የማይደራረሱ አንቀጾች በግድ እንዲቃረኑ ይደረጋል፡፡ ከዚያም ለልዩ ህግ ዕውቅና በመስጠት የማስታረቅ ስራ ይሰራል፡፡ ሆኖም ተቃርኖ በሌለበት ልዩ ሕግ ከአጠቃላይ ሕግ ቅድሚያ ይሰጠዋል (The special prevails over the general) የሚለው መርህ ሁለት ያልተጣሉ ሰዎችን ለማስታረቅ የመዳከር ያክል ትርጉም የሌለው ህግ የመተርጎም ስራ ነው፡፡

በአስረጂነት በአንድ መዝገብ ላይ በሰበር ችሎት የተሰጠውን የህግ ትርጉም እና አተረጓጎም እናያለን፡፡

በሰ/መ/ቁ. 24703 ቅጽ 7^[1] የመድን ገቢው ፊርማ ሳይኖር በአንድ ወገን በመድን ሰጪው ብቻ የተፈረመ የመድን ውል በስር ፍርድ ቤት ዋጋ በማጣቱ ችሎቱ ይህን ስህተት ለማቃናት የፍ/ብ/ሕ/ሥ/ቁ.1725 እና 1727 ድንጋጌዎችን ከን/ህ/ቁ. 657 ጋር በማነጻጸር የተገኘውን ‘ተቃርኖ’ ልዩ ህግ የሆነውን የኋለኛውን ድንጋጌ ተፈጻሚ በማድረግ ‘ለማስታረቅ’ ችሏል፡፡ በዚህ ነጥብ ላይ በችሎቱ በተደረሰበት መደምደሚያ፤

በእርግጥ በፍ/ብሄር ሕጉ በተለየ የአጻጻፍ ሥርአት መደረግ ከሚገባቸው ውሎች መካከል አንዱ የኢንሹራንስ ውል ሲሆን የዚህ ዓይነት ውሎችም በተዋዋይ ወገኖች መፈረም እንዳለባቸውና በሁለት ምስክር ፊትም መረጋገጥ እንዳለባቸው በፍ/ብ/ሕ/ቁ. 1725 እና 1727 ላይ የተመለከተ ቢሆንም የግራ ቀኙን ግንኙነት በተለይ የሚገዛው ልዩ ሕግ የሆነው የንግድ ሕጉ ስለሆነና በጠቅላላ ሕግና በልዩ ሕግ መካከል አለመጣጣም በሚኖርበት ጊዜ ልዩ ሕግ የበላይነት እንደሚኖረው /The special prevails over the general/ ከሕግ አተረጓጐም መርህ መገንዘብ የሚቻል እንደመሆኑ በዚሁ መሰረትም መድን ሰጪው በሚያዘጋጀው ፖሊሲ ላይ መድን ሰጭው መፈረም እንዳለበት በን/ህ/ቁ. 657 ከመመልከቱ በስተቀር መድን ገቢው መፈረም እንደሚገባው ያልተመለከተ በመሆኑ በውል ማቅረቢያ /offer/ ሰነዱ ላይ መድን ገቢው ከፈረመና በፖሊሲው ላይ ደግሞ መድን ሰጭው ከፈረመ በሁለቱ መካከል የመድን ውል ስለመደረጉ በቂ አስረጂ እንደሆነ ከንግድ ህጉ አኳያ መገንዘብ ይቻላል፡፡

ከላይ በተጠቀሰው መዝገቦች ችሎቱ የተጠቀመው የህግ አተረጓጎም ስልት እና መጨረሻ የደረሰበት ግኝት (የህግ ትርጉም) ሙሉ በሙሉ ያረፈው በተነጻጸሩት ድንጋጌዎች መካከል ስለመኖሩ ግምት የተወሰደበት ተቃርኖ ነው፡፡ ሆኖም ከችሎቱ ግምት በስተቀር በተጨባጭ ተቃርኖ ስለመከሰቱ አሳማኝ ምክንያት አልቀረበም፡፡ ሊቀርብም አይችልም፡፡ ምክንያቱም በተጠቀሱት ድንጋጌዎች ስምምነት እንጂ ተቃርኖ የለም፡፡ በን/ህ/ቁ. 657 ላይ መድን ገቢው መፈረም እንደሚገባው አለመመልከቱ በጠቅላላ የውል ህግ ድንጋጌዎች (ፍ/ብ/ሕ/ቁ. 1725 እና 1727) ሊደፈን የሚገባው ክፍተት ነው፡፡ ክፍተት ከተቃርኖ ይለያል፡፡ ለምሳሌ በአሠሪና ሠራተኛ አዋጅ ቁ. 377/96 ስለ ተዋዋይ ወገኖች ችሎታ አለመመልከቱ ከጠቅላላ የውል ህግ ድንጋጌዎች ጋር አይቃረንም፡፡ ይልቅስ ይጣጣማል፡፡ የጠቅላላ ድንጋጌዎች ዓይነተኛ ፋይዳም ይኸው ነው፤ በሁሉም ልዩ ውሎች ላይ ተፈጻሚነት ያላቸውን የጋራ ደንቦች መወሰን፡፡

የልዩ ህግ የአተረጓጎም መርህ ቁልፍና ቀዳሚ ሁኔታ ከመነሻው ተቃርኖ ስለመኖሩ በጥልቀትና በጥንቃቄ ማጣራት ነው፡፡ ቁም ነገሩ ያለው የሚጣጣመውን ከሚቃረነው አበጥሮ መለየት መቻሉ ላይ ነው፡፡ ይህ አንኳር ነጥብ ችሎቱ ራሱ በሰ/መ/ቁ/ 21448 ቅጽ 4^[2] በቀላል ግን ደግሞ ጥልቅ መልዕክት ባዘለ አገላለጽ እንደሚከተለው አስቀምጦታል፡፡

በተለያዩ የሕጉ ክፍሎች በሚገኙ ድንጋጌዎች መካከል ቅራኔ ከማፈላለግ ይልቅ ተደጋጋፊ ሆነው የጋራ ዓላማ የሚያሳኩበትን የሕግ ትርጉም መሻት የሕግ ባለሙያዎች ሊመርጡት የሚገባ የሕግ አተረጓጎም ዘይቤ ነው፡፡ ስለዚህ ልዩ ሕግ ጠቅላላ ዓላማ ካለው ሕግ ቅድሚያ ይሰጠዋል የሚለውን ዘይቤ ተከትሎ ውሳኔ ላይ ከመድረስ በፊት በእርግጥ የማይታረቅ፣ ምክንያታዊ የሆነ፣ በላቀ የሕግ አውጪው ፍላጐት የተደገፈ ግጭት መኖሩን ማረጋገጥ ያስፈጋል፡፡

ችሎቱ በዚሁ መዝገብ ላይ የተፈጻሚነት ወሰንኑን አስመልክቶ በአጽንኦት እንዳሰመረበት ልዩ ሕግ ከአጠቃላይ ሕግ ቅድሚያ ይሰጠዋል የሚለው የአተረጓጐም ስልት፤

…ተግባራዊ የሚሆነው ሁለት የህግ ድንጋጌዎች የሚጋጩ ሲሆንና ሁለቱም ድንጋጌዎች አንድ ላይ ተግባራዊ ማድረግ ሳይቻል ሲቀር ብቻ ተፈፃሚነት የሚኖረው የአተረጓጐም ዘይቤ በመሆኑ ይህን ዘይቤ ለመምረጥ በቅድሚያ በሁለቱም ሊታረቅ የማይችል ቅራኔ መኖሩን ማረጋገጥ ይጠይቃል፡፡

ይህ መሪ ሀሳብ አከራካሪ ሆኖ ከተነሳው ጉዳይ አንጻር በአንድ በኩል ልዩ የሆነው የሽያጭ ሕግ የሚፀና ውል እንዲኖር የሽያጭ ውል ጽሑፍ ያስፈልጋል ማለቱ፣ በሌላ በኩል ደግሞ ጠቅላላ ደንቦችን የሚገዛው የውል ሕግ ለሚፀና የማይንቀሳቀስ ንብረት ሽያጭ ውል ከጽሑፍ በተጨማሪ አዋዋይ ፊት መከናወኑ አስፈላጊ መሆኑን ከሚገልፀው ጋር ይጋጫል? ሁለቱንም ማጣጣምስ አይቻልም? የሚለው ጥያቄ ተመርምሯል፡፡ በዚህ ረገድ የተደረሰበት ድምዳሜ የሚከተለው ነው፡፡

የሕጉ አንቀጽ 2877 የሽያጭ ውል በጽሑፍ ካልሆነ በቀር አይፀናም ከማለት ሌላ በአዋዋይ ፊት መከናወን አያስፈልግም የሚል ድንጋጌ የለውም፡፡ በመሆኑም የሽያጭ ሕግ በውልም ሕግ ለተጠቀሰው የጽሑፍ አስፈላጊነት አፅንኦት ከመስጠቱ ሌላ የመረጋገጥን (authentication) አስፈላጊነት አላስቀረም በማለት የሁለቱን ድንጋጌዎች ላይ ላዩን የሚታይ ቅራኔ (apparent contradiction) ማስታረቅ ይቻላል፡፡

የችሎቱ ሀሳብ ቅራኔ አለመኖሩን በድፍረት አያስረግጥም፡፡ ቅራኔ ላይና ታች አያውቅም፡፡ ከላይ ለመጠቆም እንደተሞከረው የጠቅላላ ህግ ፋይዳ ድግግሞሽን በማስቀረት በእያንዳንዱ ልዩ ህግ ላይ የጋራ ተፈጻሚነት ያላቸውን ደንቦች መወሰን ነው፡፡ ስለሆነም የሕጉ አንቀጽ 2877 ከቁጥር 1723 ጋር ቢነጻጸር ‘ላይ ላዩን የሚታይ’ ቅራኔ እንኳ የለውም፡፡ በሰ/መ/ቁ. 24703 የተጠቀሱት ድንጋጌዎች እንዲሁ የሚስማሙ እንጂ የሚጋጩ አይደሉም፡፡ ለመድገም ያክል የማይቃረኑ ድንጋጌዎችን ማስታረቅ ያልተጣሉ ሰዎችን የማስታረቅ ያክል ትርጉም የሌለው የህግ አተረጓጎም ነው፡፡

[1] አመልካች የኢትዮጵያ መድን ድርጅት እና ተጠሪ የቤንሻንጉል ጉሙዝ ብ/ክ/መ/ት ቢሮ ሚያዝያ 9 ቀን 2000 ዓ.ም.

[2] አመልካች ወ/ሮ ጎርፌ ወርቅነህ እና መ/ሰጭዎች እነ ወ/ሮ አበራሽ ደባርጌ ሚያዚያ 30 ቀን 1999 ዓ.ም.

ይህ ጽሑፍ የተወሰደው ‘አሠሪና ሠራተኛ ህግ’ ከሚለው በህትመት ላይ ከሚገኝ መጽሐፌ ሲሆን የእንግሊዝኛውን ቅጂ ‘The Duty to serve: Cassation Bench
 on the legal effects of employer-sponsered Tuition Assistance’ በሚል ርዕስ በዚሁ ብሎግ ላይ ታገኙታላችሁ፡፡

‘አሠሪና ሠራተኛ ህግ’ የሚለው መጽሐፍ በተያዘለት የህትመት ሰሌዳ መሰረት ከ20 ቀናት በኋላ ገበያ ላይ ይውላል፡፡ በዚህ አጋጣሚ ከዚህ ቀደም ስለመጽሐፉ በሰጠሁት
መግለጫ መነሻነት በስልክና በኢሜይል ‘መጽሀፉ የት ደረሰ?’ እያላችሁ ላበረታታችሁኝ ውድ የብሎጉ ጎብኚዎች እጅግ የከበረ ምስጋናዬን ልገለፅ እወዳለው፡፡
ስለ መጽሐፉ በተነሳ ቁጥር ስምህን ሳላነሳ የማላልፈው ውድ ወዳጄ ታሪኩ አዱኛ ለህትመቱ እውን መሆን ስላደረግካቸው ነገሮች ሁሉ ምስጋናዬን አቀርባለው፡፡

የትምህርት ውሎችና የሠራተኛው የማገልገል ግዴታ

በአዋጁ ላይ የአሠሪና ሠራተኛ ግዴታዎች መዘርዘራቸው ተጨማሪ ግዴታዎችን በስምምነት የመወሰን ነጻነትን አይገድብም፡፡ ከህግና ከህብረት ስምምነት ጋር እስካልተቃረኑ ድረስ ተጨማሪ ግዴታዎችና ማዕቀቦች በሥራ ውል ወይም በሌላ ተጨማሪ ውል ሊወሰኑ ይችላሉ፡፡ በብዙ አገራት የሥራ ውሉ ጸንቶ ባለበት ጊዜ ሆነ ከተቋረጠ በኋላ ሠራተኛው ከድርጅቱ የንግድ ሥራ ጋር ተመሳሳይነት ባለው ንግድ ውስጥ እንዳይሰማራ ወይም ለሌላ ተወዳዳሪ ድርጅት እንዳይቀጠር አስቀድሞ በውል ማሰር የተለመደ ነው፡፡ እንዲህ ዓይነቱ ግዴታ የመስራት ነጻነትን የመገደብ ውጤት ስላለው የስምምነቱ ይዘትና የተፈጻሚነት ወሰን የህግ ቁጥጥር ይደረግበታል፡፡^[1]

አሁን ላይ ተፈጻሚነታቸው በሥራ መሪዎች ላይ ብቻ ተወስኖ በቀረው የፍትሐብሔር ህግ ላይ በሚገኙት የሥራ ውል ድንጋጌዎች ላይ ከአሠሪው ጋር ‘መወዳደር እንዳይደረግ የሚደረግ የውል ቃል’ በግልጽ ዕውቅና አግኝቶ ህጋዊ ውጤቱና የተፈጻሚነቱ አድማስ ተለይቶ ቢቀመጥም በዚህ ጉዳይ ላይ የአሠሪና ሠራተኛ አዋጁ ዝምታን መርጧል፡፡ በእርግጥ በተግባርም ሲታይ እንዲህ ዓይነት ውሎች ብዙም አልተለመዱም፡፡ ለሰበር ችሎት ቀርበው የህግ ትርጉም የተሰጠባቸው ክርክሮችም የሉም፡፡ ከተጨማሪ ውሎች ከሚመነጩ ግዴታዎች መካከል በሰበር ችሎት የህግ ትርጉም የሚፈልግ ጉዳይ ሆኖ በተደጋጋሚ እየቀረበ ያለው በትምህርትና ስልጠና ውሎች በሠራተኛው ላይ የሚጣለው የማገልገል ግዴታ ነው፡፡ ይህን ግዴታ የሚፈጥሩትና አፈጻጸሙን የሚወስኑት ውሎች በአሠሪና ሠራተኛ አዋጁ ሆነ በሌላ ህግ ቁጥጥር አይደረግባቸውም፡፡ ስለሆነም ጉዳዩ የህጉን ትኩረት የሚሻ እንደመሆኑ በዚህ ረገድ የሰበር ችሎትን አቋም ማስቃኘቱ ተገቢ ይሆናል፡፡

ግልጽ ስምምነት ስለማስፈለጉ

የማገልገል ግዴታ ከሥራ ውል በቀጥታ አይመነጭም፡፡ የትምህርት ወጪ መሸፈኑ ብቻውን የማገልገል ግዴታን አይፈጥርም፡፡ ሠራተኛው በአሠሪው የተሸፈነለትን የትምህርት ወጪ መልሶ ሊከፍል ካልከፈለ ደግሞ ለተወሰነ ጊዜ አሠሪውን ሊያገለግል ግዴታ የሚገባበት ተጨማሪ ውል ያስፈልጋል፡፡ በእንደዚህ ዓይነቱ ውል የአሠሪው ዋነኛ ግዴታ ለትምህርቱ የሚያስፈልጉ ወጪዎችን መሸፈን ነው፡፡ የትምህርት ዕድሉ በአሠሪው በኩል ከተገኘ ወጪው በሶስተኛ ወገን መሸፈኑ ውሉን የጸና ከመሆን አያስቀረውም፡፡ በአመልካች ወ/ሮ ሃርሴማ ሰለሞን እና መልስ ሰጪ የአርባ ምንጭ ዩኒቨርሲቲ (ኅዳር 16 ቀን 2001 ዓ.ም. ሰ/መ/ቁ. 33473 ቅጽ 8) መካከል በነበረው ክርክር የኔዘርላንድስ መንግስት በሰጠው ነጻ የትምህርት ዕድል መልስ ሰጭ ዩኒቨርሲቲ ተጠቃሚ እንዲሆን ከትምህርት ሚኒስቴር በተጻፈ ደብዳቤ መነሻነት አመልካች እንዲወዳደሩ ተደርጎ የትምህርት ዕድሉን አግኝተዋል፡፡ አመልካች በዕድሉ ለመጠቀም እንዲችሉ መልስ ሰጭ የዕረፍት ፈቃድ የሰጣቸው ሲሆን የድጋፍ ደብዳቤም ጽፎላቸዋል፡፡

ከፍቃዱና ከደብዳቤው አስቀድሞ አመልካች ትምህርታቸውን አጠናቀው ሲመለሱ ለአራት ዓመታት መልስ ሰጭን ለማገልገል ግዴታ ገብተዋል፡፡ ግዴታቸውን ባይወጡ ደግሞ መልስ ሰጭ ወይም ሶስተኛው ወገን የከፈለላቸውን የትምህርት ወጪ ለመክፈል ተስማምተዋል፡፡ አመልካች በሰበር አቤቱታቸው ላይ “ውሉን ልፈርም የቻልኩት ካልፈረምሽ የዓመት ፈቃድና የድጋፍ ደብዳቤ አይሰጥሽም ስለተባልኩ ነው” በማለት ቢገልጹም የፈቃድ ጉድለት መኖሩን ማስረዳት ባለመቻላቸው ክርክራቸውን ውድቅ ተደርጓል፡፡ በተጨማሪም የትምህርት ዕድሉን የሰጠው አካል ያወጣውን ወጪ ሊከፍሉ እንደማይገባ ያቀረቡት ክርክር በችሎቱ ዘንድ ተቀባይነት አላገኘም፡፡

በሰ/መ/ቁ 40325 (አመልካች የትምህርት ሚኒስቴር እና ተጠሪ ወሰን አሰፋ ሐምሌ 14 ቀን 2001 ዓ.ም. ያልታተመ) ከመደራደር አቅም ልዩነት ጋር ተያይዞ መጎዳትን መሰረት በማድረግ በፍ/ህ/ቁ. 1710(2) ውሉ ውጤት እንዳይሰጠው ጥያቄ ቢቀርብም ችሎቱ አልተቀበለውም፡፡ ተጠሪ በአመልካች የትምህርት ወጪ ተሸፍኖላቸው በሁለት ዓመት ጊዜ ትምህርታቸውን ያጠናቀቁ ሲሆን ለእያንዳንዱ የትምህርት ዓመት ሶስት ዓመት በድምሩ ስድስት ዓመት አመልካችን ለማገልገል ግዴታ ገብተዋል፡፡ ውሉን የፈረሙት የመጀመሪያውን የትምህርት ዓመት ካጠናቀቁ በኋ ነው፡፡

ተጠሪ በውላቸው መሰረት ባለመፈጸማቸው ስድስት ዓመት እንዲያገለግሉ ወይም ወጪውን እንዲከፍሉ በአመልካች ክስ ሲቀርብባቸው ውሉ ከጊዜ በኋላ መፈረሙና ለሁለት ዓመት ትምህርት ስድስት ዓመት እንዲያገለግሉ የገቡት ውል ከአመልካች ጋር በነበራቸው የበላይና የበታች ግንኙነት ተገደው የፈረሙት በመሆኑ በፍ/ህ/ቁ. 1710(2) መሰረት ከፍተኛ ጉዳት ስላደረሰባቸው ፈራሽ እንዲባልላቸው ጠይቀዋል፡፡ ጥያቄያቸው ክሱን ባስተናገደው ፍ/ቤት ተቀባይነት አግኝቶ በፍ/ህ/ቁ. 1710(2) አግባብ ፈራሽ ተደርጓል፡፡

ውሳኔው በይግባኝ በመጽናቱ አመልካች የሰበር አቤቱታ ያቀረበ ሲሆን የሰ/ችሎት በተጠሪ የቀረቡትን ምክንያቶች በፍ/ህ/ቁ 1710(2) ከተዘረዘሩት ሁኔታዎች አንጻር በመመርመር ተጠሪ ከአመልካች ጋር ያደረጉት ውል የሚያስከትለውን ህጋዊ ውጤት ለመገንዘብ በቂ የትምህርት ደረጃና እውቀት እንዳላቸው በደረሰበት ድምዳሜ መሰረት ስድስት ዓመት ለማገልገል ግዴታ መግባታቸው አሠሪውን ይጠቅማል ተብሎ ቢወሰድ ውሉ ለአንደኛው ተዋዋይ ወገን የበለጠ ጥቅም መስጠቱ በፍ/ህ/ቁ. 1710(1) የውል ማፍረሻ ምክንያት እንደማይሆን የህግ ትርጉም ሰጥቷል፡፡ እንደ ችሎቱ አስተያየት ተጠሪ ትምህርት ከጀመሩ በኋላ ውሉን እንዲፈርሙ መደረጉ ከፍተኛ ችግር ውስጥ በመሆናቸው ተገደው መፈረማቸውን አያሳይም፡፡

ሠራተኛው ለማገልገል የገባውን ግዴታ ሳይፈጽም ቢቀር ለትምህርቱ የወጣውን ወጪ እንደሚመልስ አማራጭ ግዴታ ሆኖ በውሉ ላይ ይመለከታል፡፡ ሆኖም የማገልገል ግዴታ በግልጽ በውሉ ላይ እስከሰፈረ ድረስ ወጪ የመመለስ ግዴታ በዝምታ ቢታለፍም ከመክፈል ኃላፊነት ነጻ አያደርግም፡፡ አሠሪው በውሉ መሰረት ለትምህርትና ለመሳሰሉት አስፈላጊ የሆኑትን ወጪዎች ከሸፈነ ግዴታውን ተወጥቷል፡፡ የሚቀረው የሠራተኛው የማገልገል ግዴታ ነው፡፡ ግዴታውን ካልፈጸመ በፍ/ህ/ቁ 1771(2) እና 1790(1) መሰረት ኪሳራ የመክፈል ኃላፊነት ይኖርበታል፡፡ (አመልካች የኢትዮጵያ ግብርና ምርምር ኢንቲትዩት እና ተጠሪ አቶ ተፈሪ ማሞ (በሌለበት) ግንቦት 19 ቀን 2002 ዓ.ም. ሰ/መ/ቁ 49453 ቅጽ 10)

አማራጭ ግዴታ

ከላይ በተጠቀሱት የሰበር ውሳኔዎች (ሰ/መ/ቁ 33473 እና 40325) ሆነ በሌሎች ተመሳሳይ መዝገቦች ከማገልገል ግዴታ ጋር በተያያዘ ክስ የሚቀርበው በአማራጭ ዳኝነት በመጠየቅ ነው፡፡ ክስ የሚቀርብለት ፍ/ቤትም ሠራተኛው የማገልገል ግዴታውን በውሉ መሰረት እንዲፈጽም፣ የማይፈጽም ከሆነም ለትምህርት የወጣውን ወጪ እንዲመልስ በአማራጭ ውሳኔ ይሰጣል፡፡ ሠራተኛው ፈቃደኛ ካልሆነ አሠሪውን ለማገልገል አይገደድም፡፡ ተገዶ እንዲፈጽም ማድረግ የግል ነጻነቱን የሚነካ ስለሆነ የፍ/ህ/ቁ 1776 ተፈጻሚነት እንደሌለው በሰ/መ/ቁ 33473 ሆነ በሌሎችም መዝገቦች ወጥና ጽኑ አቋም ተይዞበታል፡፡ ሠራተኛው በገባው ግዴታ መሰረት እንደ ሙያው አሠሪውን ለማገልገል የሚገደደው የፈቀደ እንደሆነ ብቻ ነው፡፡ ለማገልገል ፈቃደኛ ካልሆነ ግን በአማራጭ ለትምህርቱ የወጣውን ወጪ ለመተካት ይገደዳል፡፡

በውል ውስጥ አማራጭ ግዴታ ሲኖር ባለዕዳው በውሉ ከተመለከቱት ሁለት አይነት ግዴታዎች አንዱን መርጦ በመፈጸም ከሁለቱም ግዴታዎቹ ነጻ ይሆናል፡፡^[2] ከማገልገል ወይም ወጪ ከመክፈል ግዴታዎች ከሁለቱ አንዱን በመወጣት ውሉን መፈጸም የሚቻል በመሆኑ ከትምህርት ውል የሚመነጭ የማገልገል ግዴታ አማራጭ ግዴታ እንደሆነ እንረዳለን፡፡

ሆኖም ግዴታው ባለመፈጸሙ ክስ ሲቀርብ አማራጭ መሆኑ ይቀራል፡፡ በዚህን ጊዜ ወጪ የመተካት ግዴታ የውሉ አለመፈጸም ውጤት እንጂ በአማራጭ የሚፈጸም ግዴታ አይደለም፡፡ ትምህርቱን አጠናቆ በዛው የቀረ ሠራተኛ ወይም የማገልገል ግዴታውን አቋርጦ ሥራውን የለቀቀ ሠራተኛ በውሉ የተጣለበትን ግዴታ አላከበረም፡፡ ግዴታውን ካላከበረ በሰ/መ/ቁ 49453 እንደተመለከተው በፍ/ህ/ቁ 1771(2) እና 1790(1) መሰረት ኪሳራ ለመክፈል ይገደዳል፡፡

ስለሆነም የማገልገል ግዴታውን አልተወጣም በሚል ክስ ከቀረበበት በአማራጭ ግዴታውን ለመፈጸም የሚያቀርበው ጥያቄ ተቀባይነት አይኖረውም፡፡ በክሱ ላይ በአማራጭ ዳኝነት መጠየቁ ግዴታውን አማራጭ አያደርገውም፡፡ ሲጠቃለል ሠራተኛው በማገልገል ወይም ወጪውን በመክፈል ከሁለቱ በአንዱ በአማራጭ ውሉን የመፈጸም መብት ያለው ቢሆንም አንዴ ግዴታውን አላከበረም ተብሎ ክስ ሲቀርብበት ግን ይህን መብቱን ያጣል፡፡ የማገልገል ግዴታ እያለበት ሥራውን ጥሎ የሄደ ሠራተኛ ክስ ሲቀርብበት “ተመልሼ አገለግላለው” ለማለት አይችልም፡፡ ይህ ሊሆን የሚችለው አሠሪው እስከፈቀደ ድረስ ብቻ ነው፡፡

በዚህ ጉዳይ ላይ የሰበር ችሎት በሰ/መ/ቁ 32769 (አመልካች የኢትዮጵያ አየር መንገድ እና ተጠሪ እነ ሙሉቀን ፍስሐ (2 ሰዎች) ህዳር 9 ቀን 2001 ዓ.ም. ያልታተመ) የሰጠው የህግ ትርጉም ከላይ የተነሳውን ሀሳብ ግልጽ ያደርግልናል፡፡ በዚህ መዝገብ ላይ ሠራተኛው የማገልገል ግዴታውን ባለመወጣቱ አሠሪው ያወጣውን ወጪ እንዲከፍል፣ ዋሱም በዋስትና ግዴታው መሰረት ክፍያ እንዲከፍል በሁለቱም ላይ ክስ የቀረበ ሲሆን ጉዳዩን ያየው ፍ/ቤት ሠራተኛው ለማገልገል ፍቃደኝነቱን ስለገለጸ ክፍያው ሊከፈል እንደማይገባ ውሳኔ ሰጥቷል፡፡ ይግባኙን ያው ፍ/ቤትም ግራ ቀኙን አከራክሮ ውሳኔውን አጽንቷል፡፡ የሰበር ችሎት የስር ፍርድ ቤቶችን ውሳኔ ሲሽር እንዳለው ሠራተኛው፤

“…አገልግሎት መስጠቱን ማቋረጡን ካመነ ሲመቸኝ አገልግሎቱን መስጠት እችላለው በሚል መከራከር አይችልም፡፡”

ግዴታው ተፈጻሚ መሆን የሚጀምርበት ጊዜ

በአንድ የትምህርት መስክ ለመመረቅ የሚፈጀው ጊዜ ውሱን በሆኑ ሁኔታዎች ካልሆነ በስተቀር ትምህርቱ ከመጀመሩ በፊት ይታወቃል፡፡ ይህንን መሰረት በማድረግ በአብዛኛዎቹ የትምህርት ውሎች ላይ ትምህርቱን ለማጠናቀቅ የሚፈጀው ጊዜ ተለይቶ ይቀመጣል፡፡ ትምህርቱ ከተጠናቀቀ በኋላ የማገልገል ግዴታ ተፈጻሚ መሆን ይጀምራል፡፡ ይሁንና በተለያዩ ምክንያቶች የማጠናቀቂያ ጊዜው ሊራዘም ይችላል፡፡

ለምሳሌ ተማሪውን በማይመለከቱ ከአቅም በላይ በሆኑ ምክንያቶች ትምህርቱ በተያዘለት ሰሌዳ የማይጠናቀቅበት አጋጣሚ ይፈጠራል፡፡ ወይም ደግሞ ተማሪውን በሚመለከቱ (ለምሳሌ የጤና ማጣት፣ ዝቅተኛ ውጤት፣ የዲሲፕሊን እርምጃ ወዘተ…) ምክንያቶች ወደ ኋላ መጎተት ይከሰታል፡፡

አንዳንዴ ጊዜ ደግሞ ትምህርቱ ከተጠናቀቀ በኋላ ተጨማሪ ትምህርት የማግኘት ዕድል ይፈጠራል፡፡ በዚህን ጊዜ የማገልገል ግዴታ ተፈጻሚ መሆን የሚጀምረው የመጀመሪያው ትምህርት ሲጠናቀቅ ነው ወይስ ሁለተኛው? የሚል ጥያቄ ይነሳል፡፡ በሰ/መ/ቁ 46574 (አመልካች ሐዋሳ ዩኒቨርሲቲ እና ተጠሪዎች እነ ዮናስ ካሳ (ሁለት ሰዎች) መጋቢት 3 ቀን 2003 ዓ.ም. ቅጽ 12) የተሰጠው ውሳኔ ለዚህ ጥያቄ ምላሽ ይሰጣል፡፡

በዚህ መዝገብ 1ኛ ተጠሪ ቤልጂየም አገር ሄዶ ለሁለት ዓመት የማስትሬት ትምህርት ሊማርና ትምህርቱን አጠናቆ ሲመለስ ለስድስት ዓመታት አመልካችን ሊያገለግል ግዴታውን የማይፈጽም ከሆነም ለትምህርት የወጡ ወጪዎችን ሊከፍል ከአመልካች ጋር ውል ገብቷል፡፡ 2ኛ ተጠሪም 1ኛ ተጠሪ ግዴታውን ባይወጣ ባልተነጣጠለ ኃላፊነት ወጪውን ለመክፈል ግዴታ ገብታለች፡፡ በዚሁ መሰረት 1ኛ ተጠሪ በአመልካች ድጋፍና ፈቃድ የማስትሬት ትምህርቱን አጠናቋል፡፡ በመቀጠል ተጨማሪ የፒ.ኤች.ዲ የትምህርት ዕድል አሜሪካን አገር በማግኘቱ ትምህርቱን ለመከታተል ሄዷል፡፡

ይህን ተከትሎ አመልካች ለትምህርት የወጣ ወጪ እንዲመለስለት በ1ኛ ተጠሪ እና በዋሱ በ2ኛ ተጠሪ ላይ ክስ አቅርቦ ጉዳዩን ያስተናገደው የሐዋሳ ከተማ ከፍተኛ ፍ/ቤት 1ኛ ተጠሪ በመማር ላይ እንደሆነ በማስረጃ ማረጋገጡን በመጥቀስ 1ኛ ተጠሪ ትምህርቱን ጨርሶ ሲመለስ አመልካች መዝገቡን የማንቀሳቀስ መብቱን ጠብቆ በትዕዛዝ ዘግቶታል፡፡ በትዕዛዙ ላይ የይግባኝ አቤቱታ የቀረበለት የፌ/ከ/ፍ/ቤትም የግራ ቀኙን ክርክር ሰምቶ ትዕዛዙን አጽንቶታል፡፡

የሰ/ችሎት በበኩሉ ክርክሩ ሊወሰን የሚገባው አመልካችና ተጠሪ ያደረጉትን ውል ይዘትና ውሉ ለተዋዋይ ወገኖች የሰጠውን መብትና የጣለውን ግዴታ በመመርመር እንደሆነ በመጠቆም 1ኛ ተጠሪ ግዴታውን ስላለመወጣቱ የሚከተለውን ሐተታ በማስፈር ትዕዛዙን ሽሮታል፡፡

“1ኛ ተጠሪ በውሉ መሠረት ትምህርቱን ጨርሶ የማስተርስ ዲግሪውን ያገኘ ቢሆንም ወደ አገሩ በመመለስ ለአመልካች አገልግሎት አልሰጠም ወይም ለመስጠት ፈቃደኛ አልሆነም፡፡ ይህም ማለት ውሉ በሰጠው መብት የተጠቀመ (ትምህርቱን የተማረ) ሲሆን፤ ግዴታውን ግን አልፈጸመም፡፡ [የፒ. ኤች ዲ.] ትምህርት እንዲቀጥል የሚያስችለው ተጨማሪ ስምምነትም ከአመልካች አላገኘም፡፡”

የወጪው መጠን

በአብዛኛዎቹ የትምህርት ውሎች ላይ የማገልገል ግዴታን ባለመወጣት ምክንያት ሊከፈል የሚገባው የክፍያ መጠን በቅድሚያ በውሉ ላይ ይገለጻል፡፡ ክስ የሚቀርበውም ሠራተኛው በውሉ ላይ የተመለከተውን ገንዘብ እንዲከፍል ነው፡፡ ሆኖም የሰ/ችሎት በሰ/መ/ቁ 33473 እና 49453 ግልጽ እንዳደረገው ሊከፈል የሚገባው በእርግጥ የወጡ ወጪዎችን እንጂ በውሉ ላይ የሰፈረውን የገንዘብ መጠን አይደለም፡፡ እነዚህም ወጪዎች በቀጥታ ለትምህርትና ተያያዥ ለሆኑ ጉዳዮች (ለምሳሌ ትራንስፖርት፣ መመረቂያ ጽሑፍ ለማዘጋጀት፣ ደመወዝ ወዘተ) የወጡ ሊሆኑ ይችላሉ፡፡ እነዚህ ወጪዎች ስለመውጣታቸው በማስረጃ መረጋገጥ ይኖርበታል፡፡ በሰ/መ/ቁ 33473 በሶስተኛ ወገን የተከፈሉ በማስረጃ የተረጋገጡ ክፍያዎች ‘በአሠሪው ወጪ’ ውስጥ ተካተዋል፡፡ በዚህ ነጥብ ላይ ችሎቱ በሰጠው አስተያየት ግዴታን ባለመወጣት የሚከፈለው የገንዘብ መጠን በአሠሪው ወይም በሶስተኛ ወገን ለትምህርቱ ሲባል በተጨባጭ የወጣውን ነው፡፡

የማገልገል ግዴታ በከፊል ተፈጽሞ ከሆነ የወጪው መጠን ሲሰላ አገልግሎት የተሰጠበት ጊዜ ከግምት ውስጥ ይገባል፡፡ ስሌቱ ሲሰራ በአገልግሎት ዘመኑ ልክ ወጪውም ተቀናሽ ይደረጋል፡፡ በሰ/መ/ቁ 40325 ተጠሪ ለማገልገል ግዴታ የገቡት ለስድስት ዓመት ሲሆን ትምህርታቸውን ከጨረሱ በኋላ ለአንድ ዓመት አመልካችን አገልግለዋል፡፡ በዚሁ መሰረት እንዲከፍሉ ከተጠየቁት ወጪ ውስጥ አንድ ዓመት ያገለገሉበት ጊዜ ታስቦ ተቀንሶላቸዋል፡፡

የግዴታው አለመፈጸም ተጨማሪ ውጤቶች

የማገልገል ግዴታን አለመፈጸም ለትምህርት የወጣውን ወጪ የመተካት ኃላፊነት ያስከትላል፡፡ ይህ ዋነኛ ውጤቱ ቢሆንም በዚህ ብቻ አይገደብም፡፡ የመጀመሪያው ውጤት ከስንብት ክፍያ ጋር የተያያዘ ሲሆን የማገልገል ግዴታውን ያልተወጣ ሠራተኛ ሥራውን በገዛ ፈቃዱ ሲለቅ የስንብት ክፍያ የማግኘት መብቱን ያጣል፡፡ አምስት ዓመት የአገልግሎት ጊዜ ኖሮት ሥራውን በገዛ ፈቃዱ የሚለቅ ሠራተኛ የስንብት ክፍያ የሚያገኘው ሥራው ላይ የሚያስቆይ ከሥልጠና ጋር የተያያዘ ለአሠሪው የውል ግዴታ^[3] የሌለበት እንደሆነ ነው፡፡

በተጨማሪም የማገልገል ግዴታን አለመወጣት የሥራ ውሉ ሲቋረጥ ክሊራንስ የማግኘት መብትን ያሳጣል፡፡ ሆኖም የሥራ ልምድ የምስክር ወረቀት ሊያስከለክል አይገባም፡፡ በሰ/መ/ቁ 48476 (አመልካች የመንግስት ኮሙኒኬሽን ጉዳዮች ጽ/ቤት እና ተጠሪ አቶ ደረጀ መኮንን ሚያዝያ 12 ቀን 2002 ዓ.ም. ቅጽ 9) ለትምህርት የወጣ ወጪን አለመክፈል በሥራ ልምድ እና ክሊራንስ ላይ ያለውን ህጋዊ ውጤት በተመለከተ የሰ/ችሎት የህግ ትርጉም ሰጥቶበታል፡፡ ክርክሩ የመንግስት ሠራተኞች አዋጅ ቁጥር 515/1999 መሰረት በማድረግ የቀረበ ሲሆን ሠራተኛው በሥራ ላይ እያለም ሆነ በማናቸውም ምክንያት የሥራ ውሉ ሲቋረጥ የሥራ ልምድ የምስክር ወረቀት ሊሰጠው እንደሚገባና ዕዳ አለበት በሚል ሆነ በሌላ በማናቸውም ምክንያት ሊከለከል እንደማይገባ በማተት ችሎቱ የጸና አቋሙን አንጸባርቋል፡፡ በሌላ በኩል መልቀቂያ (clearance) ሠራተኛው ዕዳ እንደሌለበት ማረጋገጫ በመሆኑ አሠሪው ከሠራተኛው የሚፈልገው ዕዳ መኖሩን ከገለጸ በዚህ ረገድ ማስረጃ እንዲሰጥ አይገደድም፡፡

አሠሪው ለትምህርት ያወጣውን ወጪ ስልጣን ባለው ፍ/ቤት ክስ አቅርቦ ከመጠየቅ ውጪ ለሠራተኛው መስጠት ያለበትን የሥራ ልምድ የውሉ መያዣ ሊያደርገው እንደማይችል በሰ/መ/ቁ 48476 አቋም የተያዘበት ሲሆን በተመሳሳይ መልኩ በሰ/መ/ቁ 59666 (አመልካች የኦሮሚያ መንገዶች ባለስልጣን እና ተጠሪ አቶ አቡ ጎበና ግንቦት 4 ቀን 2003 ዓ.ም.ቅጽ 11) አሠሪው ለትምህርት አወጣሁት የሚለውን ወጪ በራሱ ቀንሶ የማስቀረት መብት እንደሌለው ውሳኔ ተሰጥቷል፡፡ አመልካች ከተጠሪ ጋር የነበረው የሥራ ውል ሲቋረጥ ተጠሪ ከሚከፈለው የዓመት እረፍት እና ስንብት ክፍያ ላይ ለተጠሪ ትምህርት ወጪ ሆኗል ያለውን ገንዘብ በራሱ ስልጣን ቀንሶ ያስቀረ ሲሆን ገንዘቡን ለተጠሪ እንዲመልስ የስር ፍርድ ቤቶች በሰጡት ውሳኔ ላይ ያቀረበው የሰበር አቤቱታ ተቀባይነት አላገኘም፡፡ በችሎቱ ውሳኔ ላይ እንደተመለከተው በአሠሪና ሠራተኛ አዋጅ ቁ. 377/96 አንቀጽ 59(1) መሰረት ደመወዝ ለመቀነስ በአሠሪው ስልጣን ላይ የተቀመጠው ገደብ በተመሳሳይ ሁኔታ የሥራ ውል ሲቋረጥ በሚከፈሉ ክፍያዎችም ላይ ተፈጻሚነት አለው፡፡

የዋስ ግዴታ

ወጪው በአሠሪው ተሸፍኖለት በምላሹ ለተወሰነ ጊዜ ለማገልገል ግዴታ ለገባ ሠራተኛ ዋስ መሆን በብዙ መልኩ የከበደ ነው፡፡ በተለይ ትምህርቱ ከኢትዮጵያ ውጭ የሚሰጥ ከሆነ በሚፈጠረው የግንኙነት ክፍተት የተነሳ ሠራተኛው ግዴታውን እንዲወጣ በቅርብ ርቀት ሆኖ ለመከታተልና ለመወትወት ያስቸግራል፡፡ ዋሱ በገባው ግዴታ መሰረት እንዲከፍል ሲገደድም በከፈለው ልክ በአሠሪው እግር ተተክቶ የከፈለውን ለማስመለስ ያለው ዕድል ጠባብ ነው፡፡

ግዴታው የሚቆይበት ጊዜ ርዝመት በዋሱ ላይ ተጨማሪ ጫና ይፈጥራል፡፡ ለምሳሌ ሁለት ዓመት ተምሮ ስድስት ዓመት ለማገልገል ግዴታ ለገባ ሠራተኛ ዋስ የሆነ ሰው ከግዴታው ነጸ ለመሆን ስምንት ዓመት መጠበቅ ይኖርበታል፡፡ አገልግሎቱ የሚጠናቀቅበት ጊዜ ከመድረሱ በፊት ዋሱ ሀሳቡን ቀይሮ ከግዴታው ነፃ የሚወጣበት መንገድም የለም፡፡ ዋሱ በፍ/ሕ/ቁ 1925 በተመለከተው መሰረት የዋስትና ግዴታን ማውረድ የሚቻልበት መንገድ ቢኖርም የድንጋጌው ተፈፃሚነት ግን የባለዕዳው ግዴታ ወደፊት ይደርሳል ተብሎ ለሚታሰብ ሁኔታ ሆኖ ዋስትናው ለስንት ጊዜ እንደሚረጋ በዋስትና ስምምነቱ ላይ ሳይወሰን ከቀረ ነው፡፡ የትምህርት ወጪ ለመመለስ ወይም ለተወሰነ ጊዜ ለማገልገል ግዴታ የሚገባበት ውል በፍ/ሕ/ቁ 1925 በተመለከተው መልኩ ወደፊት የሚሆን ግዴታ ወይም በአንድ ዓይነት ሁኔታ የሚመጣ ግዴታ እንዳልሆነ የሰበር ችሎት በሰ/መ/ቁ 49041 (አመልካች የአ/አ ከተማ አስተዳደር ዋና ኦዲተር መ/ቤት እና ተጠሪዎች እና አቶ ኤሣው መዓዛ (3 ሰዎች) ህዳር 2 ቀን 2003 ዓ.ም ቅጽ 12) የህግ ትርጉም ሰጥቷል፡፡ በመሆኑም ዋሱ በቁጥር 1925 (2) መሰረት የዋስትና ግዴታውን ማውረድ የሚችልበት እድል የለውም፡፡

[1] ለምሳሌ ቻይና ወደ ገበያ ኢኮኖሚ መሸጋገሯን ተከትሎ ሠራተኛው አሠሪውን እንዳይወዳደር ገደብ ለሚጥሉ ስምምነቶች ዕውቅና የሰጠች ሲሆን በሠራተኛው ላይ የሚያሳደረውን ኢኮሚያዊ አሉታዊ ጫና ለመቀነስ የሚያስችልና ተፈጻሚነቱ ላይ ቁጥጥር የሚያደርግ የህግ ማዕቀፍም ዘርግታለች፡፡ የበለጠ ለመረዳት Ronald C. Brown, Understanding Labor and Employment Law in China (Cambridge, New York: Cambridge University Press, 2010) ገፅ 163-5 ይመለከቷል፡፡

[2] የፍ/ህ/ቁ 1880

[3] የአሠሪና ሠራተኛ ጉዳይ /ማሻሻያ/ አዋጅ ቁጥር 494/1998 አንቀጽ 2(2) ሸ

ውክልና

ተወካይ የሆነ ሰው ወካዩ ለሆነው ሌላ ሰው እንደራሴ ሆኖ አንድ ወይም ብዙ ህጋዊ ስራዎች በወካዩ ስም ለማከናወን የሚገባበት ውል

አንድ ተወካይ የውክልና ስራ በሚፈጽምበት ጊዜ የወካዩን ህጋዊ ሁኔታዎችን የመለወጥ ስልጣን ተሰጥቶታል፡፡ ይህም በመሆኑ ተወካዩ ለወካዩ ፍጹም ታማኝ የመሆን እና የወካዩን ጥቅም ሙሉ ለሙሉ የማስጠበቅ ግዴታ ተጥሎበታል፡፡ ስለሆነም ተወካዩ ስራውን በሚያከናውንበት ጊዜ ቅድሚያ ሊሰጥ የሚገባው የወካዩን ጥቅም ብቻ በመሆኑ የጥቅም ግጭት ባለበት ሁኔታ ተወካዩ በስራው አፈጻጸም ጥንቃቄ ሊያደርግ ይገባል፡፡ ምክንያቱም የጥቅም ግጭት በሚፈጠርበት ጊዜ አንድ ተወካይ ከራሱ ጥቅም ይልቅ የወካዩን ጥቅም ሊያስቀድም ይችላል ተብሎ አይታሰብም፡፡ ስለዚህም ተወካዩ የራሱን ጥቅም የሚመለከት ጉዳይ ሲያጋጥመው ሁኔታውን ለወካዩ ሳያሳውቅና ወካዩ ሳይስማማ ስራውን እንዳይፈጽም ይከለከላል፡፡

ስለወኪልነት የተደነገጉትን የፍ/ብሔር ድንጋጌዎች ስንመለከትም ተወካዩ ከወካዩ ጋር በሚኖረው ግንኙነት ጥብቅ የሆነ ቅን ልቦና ሊኖረው እንደሚገባ እና የውክልና ስልጣኑን የሚያስቀሩ ምክንያቶች ለወካዩ ማስታወቅ እንዳለበት፤ ተወካዩ ስራውን የሚፈጽመው በተለይ ለወካዩ ጥቅም ሊሰጥ በሚችል መንገድ ብቻ መሆን እንዳለበት እንዲሁም ተወካዩ በራሱ ስም ከወካዩ ጋር የሚያደርገው ውል ወካዩ ካላጸደቀው በቀር ሊፈርስ እንደሚችል መደንገጋቸው ተወካዩ ለወካዩ ፍጹም ታማኝ መሆን እንዳለበት እና ለወካዩ ጥቅም ብቻ መስራት እንዳለበት፣ የጥቅም ግጭት ባለበት ጊዜ ሁሉ ሁኔታውን ለወካዩ የማሳወቅ ግዴታ እንዳለበት የሚያስገነዝቡ ናቸው፡፡ በመሆኑም አንድ ተወካይ የጥቅም ግጭት ባለበት ጊዜ ለወካዩ ሳያሳውቅ የሚያከናውነውን ስራ ወካዩ ሊቃወመው የሚችል መሆኑን እና በዚህ ሁኔታ የተከናወነው ስራም ወካዩ ካላፀደቀው በቀር ወካዩ ራሱ እንደፈጸመው ሊቆጠር እንደማይገባ ከውክልና ግንኙነት አጠቃላይ ዓላማ እና ከፍ/ብ/ህጉ ድንጋጌዎች መገንዘብ ይቻላል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 14974 ቅጽ 1፣^[1]  ሰ/መ/ቁ. 50440 ቅጽ 10፣^[2] ሰ/መ/ቁ. 67376 ቅጽ 13፣^[3] ፍ/ህ/ቁ 2198፣ 2208፣ 2209(1)፣ 2188

የአፃፃፍ ስርዓት

የውሉ አጻጻፍ በተለየ ቅርፅ እንዲደረግ ሕጉ የማያስገደድ ከሆነ ይህን ውል እንዲፈጽም በቃል የሚሰጥ የውክልና ስልጣን በወካዩ ላይ ሕጋዊ አስገዳጅነት አለው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 68498 ቅጽ 13፣[4] ፍ/ህ/ቁ. 2180

የወካይ መሞት

በወካይ መሞት ምክንያት ቀሪ በሆነ የውክልና ስልጣን ተወካይ ከነበረው ሰው ጋር በወካዩ ስም የሚደረግ ውል ከጅምሩ ፈራሽና ህጋዊ ውጤት የሌለው ነው፡፡

ወካዩ የሞተ እንደሆነ፣ በሥፍራው አለመኖሩ የተረጋገጠ እንደሆነ፣ ለመስራት ችሎታ ያጣ እንደሆነ ወይም በንግድ መውደቅ ኪሣራ ደርሶበት እንደሆነ ለጉዳዩ ተቃራኒ የሚሆን ውል ካልተገኘ በቀር የውክልና ሥልጣኑ ወዲያውኑ የሚቀር መሆኑን የፍታብሓር ሕ/ቁጥር 2232 ንዑስ አንቀጽ 1 ይደነግጋል፡፡

የውክልና ስልጣን መሻር ውጤት

እንደራሴው ቀሪ በሆነው ሥልጣን መሠረት በሌላ ሰው ስም ወይም ወካይ በነበረው ሰው ስም በሠራ ጊዜ በስሙ የተሠራበት ስው እንደፈቃዱ በስሙ የተሠራውን ሥራ ለማጽደቅ፣ ለመቀበል ወይም ለመሻር መብት አለው፡፡ በማለት በፍ/ብ/ሕ/ቁ. 2191/2/ ከተደነገገ በኋላ በዚሁ በተሰጠው መብት ተጠቅሞ አንዱን መንገድ እንዲከተል ወይም እንዲመርጥ ከእንደራሴው ጋር የተዋዋሉት ሦስተኛ ወገኖች ለማስገደድ እንደሚችሉ እና ሿሚው ከሦስተኛ ወገኖች በቀረበለት ጥያቄ መሠረት ወዲያውኑ ካላስታወቃቸው እንደራሴው የሠራውን ሥራ እንዳልተቀበለው ሕጉ ግምት የወሰደ ለመሆኑ ተከታይ በሆነው ድንጋጌ ተመልክቷል፡፡ እንግዲህ ሿሚው በግልጽም ይሁን በዝምታ እንደራሴው ሥልጣኑ ቀሪ ከሆነ በኋላ የሠራውን ሥራ ያልተቀበለው መሆኑ ከተረጋገጠ የዚሁ ያለመቀበል ውጤት በቁጥር 2193 ተደንግጓል፡፡

የዚህን ድንጋጌ ይዘት ስንመለከት ሿሚው ይህንኑ የእንደራሴውን ሥራ ካልተቀበለው ምን ጊዜም ይኸው ውል ፈራሽ ነው የሚል አይደለም፡፡ ይልቁንም ከፍ/ብ/ሕ/ቁ. 1808 እስከ 1818 ድረስ የተመለከቱትን ድንጋጌዎች ተከትሎ የውሉ መፍረስ ወይም መሰረዝ ሊወሰን የሚችል መሆኑን የሚያመለክት ነው፡፡ ይህም እነዚህኑ አግባብነት ያላቸውን ድንጋጌዎች በመከተል ውሉ ሊፈርስ የማይችልበት አጋጣሚ ያለ መሆኑን የሚያሳይና ነገር ግን ውሉ የሚፈርስ ሆኖ በተገኘ ጊዜ ውሉ በመፍረሱ ምክንያት በቅን ልቦና ከእንደራሴው ጋር በተዋዋሉት 3ኛ ወገኖች ላይ ለሚደርሰው ጉዳት ካሣ የሚጠየቅበት መንገድ የሚያመቻች ድንጋጌ ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 26399 ቅጽ 5፣^[5] ፍ/ህ/ቁ. 1808—1818፣ 2191(2)፣ 2193

ስለማፅደቅ

የውክልና ስልጣን አገልግሎት ውክልናው ከተሰጠበት ጊዜ ጀምሮ ለሚከናወኑ ሕጋዊ ተግባራት እንጂ ከመሰጠቱ በፊት ተወካዩ ለፈጸማቸውን ተግባራት ሕጋዊ ውጤት አይፈጥርም፡፡

ዘግይቶ የተሰጠ የውክልና ስልጣን ተወካዩ የፈጸማቸውን ተግባራት የማጽደቅ ውጤት የለውም፡፡ ምክንያቱም አግባብነት ያላቸው የፍ/ህ/ቁ. 2190 እና ተከታይ ድንጋጌዎች ተፈጻሚ ሊሆኑ የሚችሉት የውክልና ስልጣን ኖሮ ተወካዩ ከውክልና ስልጣኑ በላይ አሳልፎ ለፈጸማቸው ተግባሮች እንጂ ፈጽሞ የውክልና ስልጣን በሌለበት በወካዩ ለተከናወኑ ተግባራት አይደለም፡፡

ሰ/መ/ቁ. 74538 ቅጽ 13፣^[6] ፍ/ህ/ቁ. 2190

ልዩ የውክልና ስልጣን

የአንድ ንብረት ባለሃብትነት በውል ለሌላ ሰው የሚተላለፈው ባለሃብት ወይም ባለሃብቱ የንብረቱን ባለቤትነት በውል ለሌላ እንዲያስተላልፍ የፀና ልዩ የውክልና ስልጣን ባለው ሰው እንደሆነ የህገ መንግስቱ አንቀጽ 40 ንዑስ አንቀጽ 1፣ የፍትሐብሓር ህግ ቁጥር 1204 ንዐስ አንቀጽ 2፣ የፍታብሓር ህግ ቁጥር 2005 ንዐስ አንቀጽ 2 እና የፍትሐብሓር ህግ ቁጥር 2232 ንዐስ አንቀጽ 1 ድንጋጌዎችን በጣምራ በማንበብ ለመረዳት ይቻላል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 73291 ቅጽ 13፣ ኢ.ፌ.ዲ.ሪ. ህገ መንግስት አንቀጽ 40(1)፣ ፍ/ብ/ህ/ቁ. 1204፣ 2232(2)፣ 2015(ሀ)፣ 2005(2)

የማይንቀሳቀስ ንብረት የመሸጥ፣ የመለወጥና የንብረቱን ባለቤትነት ለሦስተኛ ወገን የማስተላለፍ ስልጣን ያለው ተወካይ ንብረት በመያዣ አስያዞ በወካዩ ስም ከባንክ የመበደር ስልጣን አለው፡፡

የውክልና ማስረጃ ለተወካዩ ልዩ የውክልና ስልጣን የሚሰጥ ከሆነ ሕጋዊ ውጤቱ በውክልና ማስረጃው ላይ ከተጻፉት ተግባራት በተጨማሪ በውክልና ማስረጃው የተገለፁትን ጉዳዮችና እንደ ጉዳዩ ክብደትና እንደ ልምድ አሰራር በውክልና ማስረጃው የተገለጹትን ጉዳዮች ተከታታይና ተመሣሣይ የሆኑ አስፈላጊ ተግባራትን የመፈፀም ስልጣንን የሚያካትት መሆኑ የፍትሐብሔር ሕግ ቁጥር 2206 ንዑስ አንቀጽ 1 ይደነግጋል፡፡

በመሆኑም በውክልና ማስረጃ ቤት የመሸጥ፣ የመለወጥና ለሦስተኛ ወገን የማስተላለፍ ስልጣን ያለው ሰው ከዚህ መለስ የሆኑ ተግባራትን የመፈፀም ችሎታ እንዳለውና በተለይም ንብረቱን በመያዣነት ለማስያዝ የሚያስችል ስልጣን እና ችሎታ እንዳለው “ለራሱ ዕዳ ዋስትና እንዲሆን አንዱን የማይንቀሣቀሥ ንብረትን በእዳ መያዣነት አድርጎ ለመስጠት የሚችለው የማይንቀሣቀሰውን ንብረት ለመሸጥ ችሎታ ያለው ሰው ነው” ከሚለው በፍትሐብሔር ሕግ ቁጥር 3049 ንዑስ አንቀጽ 2 ድንጋጌ ለመረዳት ይቻላል፡፡

ሰ/መ/ቁ. 17320 ቅጽ 5፣^[7] ፍ/ህ/ቁ. 2026/1/፣ 3049/2/

ተወካዩ ከአስተዳደር ሥራ በቀር ሌላ ሥራ ለመስራት የሚያስፈልግ ሲሆን ልዩ ውክልና እንዲኖረው አስፈላጊ መሆኑንና ተወካዩ ልዩ የውክልና ሥልጣን ከሌለው በቀር የማይንቀሳቀሱ ንብረቶችን ለመሸጥ ወይም አስይዞ ለመበደር የማይችል መሆኑ በፍታብሔር ህግ ቁጥር 2205 ንዑስ አንቀፅ 1 እና ንዑስ አንቀፅ 2 ተደንግጓል፡፡

በወካዩ ስም ማናቸውንም ፎርማሊቲ እያሟላ ንብረት እንዲያዛውር፣ በስሙ እንዲዋዋል የውክልና ስልጣን የተሰጠው ተወካይ በወካዩ ስም የሚገኝ የማይንቀሳቀስ ንብረት የመሸጥ፣ የመለወጥ ስልጣን የለውም፡፡

በፍትሐብሔር ህግ ቁጥር 2205 መሠረት የሚሰጥ ልዩ ውክልና በይዘቱ በልዩ ውክልና የሚፈፀሙ እያንዳንዳቸውን ተግባሮች በግልፅ የሚያመለክት መሆን ይገባዋል፡፡

የውክልና ስልጣን የሚተረጎመው ሳይስፋፋ በጠባቡ ነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 50985 ቅጽ 13፣^[8] ፍ/ህ/ቁ. 2204፣ 2205፣ 2181/3/

የውክልና ሰነዱ ይዘት በግልፅ ውክልና ተቀባዩ የተሰጠው ስልጣን የማይንቀሳቀስ ንብረት ለመሸጥ የሚያስችል ስለመሆኑ እየገለፀ ስለልዩ ውክልና አስፈላጊነት የተቀመጠው የፍ/ብ/ሕ/ቁጥር 2205 በውክልና ስልጣን ሰነዱ ያለመጠቀሱ ውክልናው ልዩ የውክልና ስልጣን አይደለም ብሎ ለመደምደም የሚያስችል ስለመሆኑ የሚያሳይ የሕግ ድንጋጌ የለም፡፡ ዋናውና ቁልፉ ነገር ለውክልና ተቀባዩ የተሰጡት ተግባሮች በዝርዝርና ግልጽ ሁኔታ ተጠቅሰው በውክልና ሰነዱ ላይ መገኘት እንጂ አግባብነት ያላቸው ድንጋጌዎች ያለመጠቀሳቸው አይደለም፡፡ የሰነዱ ይዘት ግልጽ መሆኑ በተረጋገጠበት ሁኔታ አግባብነት ያላቸው ድንጋጌዎች በውክልና ስልጣን ሰጪውና በውክልና ስልጣን ተቀባዩ አልተጠቀሱም ተብሎ ሰነዱ ዋጋ እንዲያጣ ማድረግ የተዋዋዮችን ሐሳብ ውጤት እንዳይኖረው የሚያደርግ በመሆኑ በውል አተረጓጎም ደንቦችም ተቀባይነት የሌለው አካሄድ ነው የሚሆነው፡፡

ሰ/መ/ቁ. 72337 ቅጽ 13፣^[9] ፍ/ህ/ቁ. 2199፣ 2055

[1] አመልካች ወ/ት ማህሌት ገ/ስላሴ እና ተጠሪ እነ አቶ መንግሥቱ ኃብ /2 ሰዎች/ ሐምሌ 28 ቀን 1997 ዓ.ም.

[2] አመልካች አቶ ሃብቱ ወልዱ እና እና ተጠሪ እነ ወ/ሮ መሰሉ ደስታ/ 2 ሰዎች/ ግንቦት 16 ቀን 2002 ዓ.ም.

[3] አመልካቾች እነ ወ/ሮ ንግስት ኪዲኔ /2 ሰዎች/ እና ተጠሪ እነ አቶ በለጠ ወልደሰማያት /2 ሰዎች/ ሀምሌ 30 ቀን 2004 ዓ.ም.

[4] አመልካች አቶ ገብረ ክርስቶስ ገብረ እግዛብሔር እና ተጠሪ ሳባ እምነበረድ ኃላፊነቱ የተወሰነ የግል ማህበር ሰኔ 07 ቀን 2004 ዓ.ም.

[5] አመልካች አቶ ኃ/ማርያም ባዩ እና ተጠሪ እነ አቶ ሳሙኤል ጎሳዬ /5 ሰዎች/ ኅዳር 5 ቀን 2000 ዓ.ም.

[6] አመልካች ወ/ሪት አሊያት ይማም ሙዘይን እና መልስ ሰጭ አቶ እምነቴ እንደሻው ሐምላ 20 ቀን 2004 ዓ.ም.

[7] አመልካች የኢትዮጵያ ንግድ ባንክ እና ተጠሪ እነ ዶ/ር ሻውል ገብሬ /2 ሰዎች/ መጋቢት 18 ቀን 2000 ዓ.ም.

[8] አመልካች እነ አቶ ስሻህ ክፍሌ /2 ሰዎች/ እና ተጠሪ እነ ወ/ሮ አፀደ ደቤ /2 ሰዎች/ ሕዳር 5 ቀን 2004 ዓ.ም.

[9] አመልካች ወ/ሮ ንግስቲ እምነት እና ተጠሪ ቴዎድሮስ ተክሌ የካቲት 26 ቀን 2004 ዓ.ም.

የአስተዳደር ህግ ንድፈ ሃሳባዊ አቅጣጫዎች

በአንድ ህብረተሰብ ውስጥ የህግ ሚና ውስብስብ ነው፡፡ የአስተዳደር ህግ በመንግስት አስተዳደር ስራ ወይም በአስተዳደራዊ ሂደት ውስጥ ሊኖረው የሚችለው አዎንታዊና አሉታዊ ተጽዕኖ እና ውጤት ተግባራዊ የሆነ ጥናትና ትንተና የሚያስፈልገው ጉዳይ ነው፡፡ ከተግባራዊ መመዘኛው በተጨማሪ ዓይነተኛ ሚናና ተግባሩን በተመለከተ የሚቀረጽበት ማዕዘን ወይም እይታ በተለያዩ ወገኖች የተለያየ አቋም ተይዞበት ይገኛል፡፡ ብዙዎቹ እንደሚስማሙበት ግን የአስተዳደር ህግ ለብቻው ተነጥሎ የሚጠና የህግ ክፍል ሳይሆን መሰረት ከሆኑት ነባራዊ ፖለቲካዊ፤ ኢኮኖሚያዊና ማህበራዊ ሁኔታዎች ግንኙነት፤ ግጭትና ስምምነት እንዲሁም መስተጋብራዊ ውጤት አንፃር መታየት ይኖርበታል፡፡

ምንም እንኳን የአስተዳደር ህግን በተመለከተ ጐራ ለይቶ የተቀመጠ ፍንትው ያለ ንድፈ ሀሳብ ባይኖርም ጠቅለል ባለ መልኩ ሁለት የአቅጣጫ መስመሮችን ይዞ ይገኛል፡፡ ሃርሎው እና ሮውሊንግ የተባሉ የአስተዳደር ህግ አጥኝዎች እነዚህን ሁለት ንድፈ ሀሳባዊ አቅጣጫዎች በመለየት ‘የቀይ መብራት’ (የቁም ንድፈ ሀሳብ) እና ‘የአረንጓዴ መብራት’ (የእለፍ ንድፈ ሀሳብ) የሚል ስያሜ በመስጠት የሚያንፀባርቁትንና የሚወክሉትን አቋም በተመለከተ ትንተና አቅርበዋል፡፡^[1]

በዚሁ መሰረት የመጀመሪያው የቁም ንድፈ ሀሳብ በአቀራረቡ ወግ አጥባቂ ሲሆን ቁጥጥርን አይነተኛ የአስተዳደር ህግ ሚና አድርጐ ይወስዳል፡፡ ንድፈ ሀሳቡ ከአስተዳደር ህግ መጸነስና መወለድ ጋር አብሮ የዳበረ የኋለኛው ዘመን (traditional) እይታን ያንጸባርቃል፡፡ ይህ ሲባል ግን ታሪካዊ ውልደቱንና አመጣጡን ለማሳየት እንጂ በአሁኑ ወቅት በተግባር የሚገለፅ አቀራረብ እንዳልሆነ ለመጠቆም አይደለም፡፡ የአስተዳደር ህግ የተነሳበት ዋነኛ አጀንዳ በየጊዜው እየጨመረ የመጣውን የመንግስት ስልጣን በቅጡ መቆጣጠርና በዚህም የዜጐች መብትና ጥቅም እንዳይጣስ መከላከል ነው፡፡ የህግ የበላይነት እንዲሰፍን የመንግስት ተቋማትና ባለስልጣናት ከስልጣናቸው ገደብ አልፈው በሚፈፅሙት ድርጊት በዜጐች ላይ በደል እንዳይደርስ ስልጣናቸው እንደፈረስ ልጓም መቆጣጠሪያ መሳሪያ ያስፈልገዋል፡፡

በቁም ንድፈ ሀሳብ መሰረት ይህ መሳሪያ የአስተዳደር ህግ ነው፡፡ በአስተዳደር ህግ የቁጥጥር መሳሪያ ከሆኑት መንገዶች አንዱ አስተዳደራዊ ድርጊትና ውሳኔ ህጋዊነቱን በተመለከተ በፍ/ቤቶች የሚታረምበት የፍርድ ምርመራ ስርዓት ሲሆን የቁም ንድፈ ሀሳብ ፍ/ቤቶች አስተዳደራዊ ተቋማትን የመቆጣጠር ጠንካራ ሚና እንዲኖራቸው በአጽንኦት ይከራከራል፡፡^[2]

የንድፈ ሀሳቡን ዳራ በቅጡ ለመረዳት ከምንጩ የፖለቲካዊ ፍልስፍና አንፃር መመርመሩ ጠቃሚ ነው፡፡ በዚህ ርዕዮተ ዓለማዊ እይታ ምርጥ መንግስት ማለት በስሱ የሚገዛ፣ የታቀበ መንግስት ነው፡፡ ፒተር ለይላንድ እና ቴሪ ውድስ ይህንኑ በማጉላት እንዲህ ይላሉ፤

የቁም ንድፈ ሀሳብ አመጣጡ ከ19ኛው ክፍለ ዘመን የነፃ ገበያ የፖለቲካ ስርዓት ነው፡፡ ነፃ ገበያ ለግለሰለቦች ነፃነት ከፍተኛ ትኩረት በመስጠት በአንፃሩ ግን የመንግስትን ስልጣን በጥርጣሬ በማየት ውስን አገዛዝን በዋነኛነት ይደግፋል፡፡^[3]

የነፃ ገበያ ስርዓት ነፀብራቅ የሆነው የቁም ንድፈ ሀሳብ የመንግስትን እጆች ለማሳጠር የአስተዳደር ህግን እንደ መቆጣጠሪያ መሳሪያ ይጠቀምበታል፡፡ ጠንካራ መንግስት በግለሰቦች እንቅስቃሴ ውስጥ በየጊዜው ጣልቃ እየገባ ስለሚያስቸግር የግለሰቦች ነፃነት ጠር ተደርጎ ይቆጠራል፡፡ በተግባር እንደታየው ግን ከ19ኛው ክፍለ ዘመን ወዲህ የመንግስት ስልጣንና ጡንቻ ከመቼውም ጊዜ የበለጠ እያደገ መጥቷል፡፡ የተለያየ ተግባራትን የሚያከናውኑ የአስተዳደር ተቋማት ቁጥርም ከጊዜ ወደ ጊዜ እያሻቀበ ይገኛል፡፡ እነዚህ ተቋማት በህግ አውጭው በሚሰጣቸው ስልጣን መሰረት መጠነ ሰፊ ተግባራትን ያከናውናሉ፡፡ በቁም ንድፈ ሀሳብ መሰረት በታሪክ ሂደት እያደገ የመጣውን የመንግስት ስልጣንና በየጊዜው የሚፈጠሩትን የአስተዳደር ተቋማት ከግለሰቦች ነፃነት ጐን ለጐን አጣጥሞ መሄድ የሚቻለው በህግ ማዕቀፍ ጠንካራ ቁጥጥር ሲደረግባቸው ነው፡፡ የአስተዳደር ህግ በዋነኛነት ይህን የቁጥጥር ተግባር ማከናወን አይነተኛው ተልእኮው ነው፡፡

ሁለተኛውን የእለፍ ንድፈ ሀሳብ ያየን እንደሆነ ከስሙ ለመረዳት እንደሚቻለው ለመንግስት ስልጣንና ለአስተዳደር ተቋማት የአረንጓዴ መብራት ማለትም የእለፍ ፍቃድ ይሰጣል፡፡ በዚህ ንድፈ ሀሳብ መሰረት የአስተዳደር ህግ ዋነኛ ሚና የመንግስት ስራን ማቀላጠፍ ነው፡፡ ጣልቃ ገብነት ሳይኖር ሲቀር የመንግስት ቢሮክራሲ ውጤታማ በሆነ መንገድ ይሰራል፡፡ ስለሆነም የአስተዳደር ህግ የውሳኔ አሰጣጥ ስርዓትን ቀልጣፋ እንዲሆን በማድረግ ውጤታማነትን ማበረታታት ይኖርበታል፡፡ አስተዳደር በቁጥጥር ሰበብ እጆቹ የሚታሰሩ ከሆነ ተጨማሪ አስተዳደራዊ በደልን ከማስከተል በቀር ፋይዳ የለውም፡፡

ፖለቲካዊ ዳራውን ያየን እንደሆነ የማህበራዊ ዲሞክራሲ (social democracy) ንድፈ ሀሳብ ነፀብራቅ ነው፡፡^[4] በዚህ ፖለቲካዊ ንድፈ ሀሳብ መሰረት መንግስት በማህበራዊና ኢኮኖሚያዊ እንቅስቃሴዎች ውስጥ አዎንታዊ በሆነ መንገድ በመሳተፍ አቅም ለሌለው ህብረተሰብ ማህበራዊ አገልግሎትን ማቅረብ ይኖርበታል፡፡ በዚህ ሂደት የአስተዳደር ህግ የ‘መንገድ ጠራጊነት’ ሚና ሊኖረው ይገባል፡፡

[1] Carol Harlow and Richard Rawlings, Law and Administration (The Law in Context Series, 3^rd edn, Cambridge University Press: Cambridge, 2009) ገፅ 1-48

[2] Peter Leyland & Gordon Anthony, Textbook on Administrative Law (7th edn, Oxford University Press, 2013) ገፅ 6

[3] ዝኒ ከማሁ ገፅ 5

[4] ዝኒ ከማሁ ገፅ 7

Source: Refugee Law Teaching Material

Developed by: Gizachew Admassu

Sponsored by the Justice and Legal System Research Institute

2009

General Observations on Ethiopian Refugee Proclamation No. 409-2004

(a)  Definition of Refugees

The 2004 proclamation incorporated refugee definition from both the 1951 Convention and the 1969 African refuge convention verbatim. Article 4 of the proclamation adopted a combined definitions of refugees given by the above two instruments.

While the 1951 convention refuge definition has been at times considered to be too restrictive, the 1969 OAU definition on the contrary has been hailed to be inclusive. The fact that the Ethiopian Refuge proclamation combines the two definitions suggest an enormous interest on the part of Ethiopia to be more accommodative and more open to the plights of refugees.

The Ethiopian Proclamation does not provide for subsidiary or supplementary protections, a kind of scheme that has been developed to extend international protection to individuals who do not satisfy the refuge definition but who otherwise need protection. Given the broader definition of refugee adopted in the proclamation one may, however, argue that such persons could even be subsumed into the definition itself.

Under its Article 19, the proclamation talks about group refugees. The provision reads as follows:

If the Head of the Authority considers that any class of persons met the criteria under Article 4(3) of this Proclamation, he may declare such class of persons to be refugees.

The reading of this provision suggests that a group of persons, whom the authority believes that they meet the refuge definition, may be recognized as refuge without even having gone through individual refuge determination procedure. In effect, this provision seems to refer to what is commonly referred to as prima facie refuge, that is that a group could be recognized as refugee, in the absence of evidence to the contrary, especially during mass influx situations, without having undertaken an individual determination procedure.

The Ethiopian refuge convention adopts definition of the 1951 convention and the 1969 OAU definitions verbatim, and because Ethiopia is a party to these conventions, the meaning and content of this definition in the proclamation should be approached as per the understanding we have reached in those chapters. In order to understand the definition under this proclamation one may, thus, have to refer to the analysis under those chapters.

(b) Non- Refoulement

The protection against refoulment is an international preemptory norm. States are obliged both under refuge specific and more broadly under international human rights instruments not to expel an individual to the place where she or he risks persecution. That though this obligation suffers certain exceptions under the 1951 convention, it has largely been conceived, under human rights instruments, as absolutely absolute.

Article 9 of the proclamation provides for the protection against refoulment in the following words:

No person shall be refused entry in to Ethiopia or expelled or returned from Ethiopia to any other country or be subject to any similar measure if as a result of such refusal, expulsion or turn or any other measure, such person is compelled to return to or remain in a country where:

1. the may be subject to persecution or torture on account of his race, religion, nationality’, membership of a particular social group or political opinion: or
2. his life, physical integrity or liberty would be threatened on account of external aggression, occupation, foreign domination of events seriously disturbing public order in part or whole of the country.

As with the 1951 convention, the proclamation, in addition, provides for grounds of exception in the following words:

The benefit of this provision may not, however, be claimed by a refugee whom there are serious reasons for regarding as a danger to the national security, or who having been convicted by a final judgment of a particularly serious crime, constitute a danger to the community.

Clearly, this provision of the proclamation is nothing more than a direct copy of the relevant provisions of the 1951 convention and the 1969 OAU Convention. Accordingly, one should refer to the rather lengthy discussion on non-refoulement under chapter three of this material so as to be able to better understand what it means under the proclamation.

It is also worth noting that unlike the 1951 convention, the Ethiopian proclamation provides for expulsion clause under its article 10 stating that a ‘refugee who is lawfully resident in Ethiopia shall not be expelled except on the ground of national security and public order’. This clause authorizes the concerned authority to expel a refuge on the grounds of national security and public order. While it is understandable that a refuge is not protected under the convention against refoulement in certain exceptional situations, and same is adopted by the proclamation under the non-refoulement clause, providing for another clause on expulsion might be criticized as a move to make the exception go wider.

Furthermore, any restriction to the protection against refoulment should be limited to those exceptional convention reasons. The trend to expand the exceptions would suggest nothing less than going counter to the contemporary understanding of the international community.

It is interesting to note that under its sub article 4, the provision of the proclamation envisaged a kind of moratorium whereby the decision to expel could be delayed, upon request of the refuge, so that a refuge seek admission to a country other than the country to which he is to be expelled. As shown before, what is prohibited is not only expelling a person to the country where he or she risks persecution but also to the country from where that person could subsequently be expelled to a place where he or she risks persecution. The sub- article is significant in giving a chance to the refugee to look for safe-heavens elsewhere, and extending that chance, in effect, will help Ethiopia lives to the obligations of non-refoulemeent as provided by a number of international and regional human rights instruments to which it is a party.

(c) Exclusion from Refuge Status

Though an asylum seeker has satisfied the requirement to be recognized a refuge, he or she may be excluded from such status. Exclusion comes after a refuge determination is undertaken. Exclusion from refuge status is meant to limit protection only to those deserving cases and to avoid the possibility of individuals escaping prosecution for serious crimes they have committed.

Accordingly, as with the 1951 convention, the Ethiopian Proclamation, under article 5, provides for grounds for excluding asylum seekers from refuge status. The grounds of exclusion given in the proclamation are similar to the grounds given under the convention except that the proclamation provides for one more grounds of exclusion under its sub article 4. This sub article provides that a person shall not be considered a refuge if;

having more than one nationality, he has not availed himself of the protection of one of the countries of which he is a national and has no valid reason, for not having availed himself of its protection.

One could argue that this sub article is either unnecessary addition to the provision or perhaps misplaced.

What is provided under this sub article is a component of the definition of refuge under the 1951 convention as well as the proclamation. Having a dual nationality and a refusal to avail oneself of that protection, without good reason, is and should be an element of a refuge determination process and hence should not be raised at exclusion stage. This is because a person shall not be deemed to be lacking the protection of the country of his nationality if, without any valid reason based on well-founded fear, he has not availed himself of the protection of one of the countries of which he is a national.

Such part of the definition of a refuge is intended to deny from refugee status all persons with dual or multiple nationality who can avail themselves of the protection of at least one of the countries of which they are nationals. Wherever available, national protection takes precedence over international protection.

(d) Family Unity

The Ethiopian proclamation, as with the other international and regional refugee instruments, recognizes family unity under its article 12. It is part of states humanitarian obligation to allow and facilitate the family members of the asylum seeker and refugee join the latter in a country where the asylum is sought. The proclamation does not limit the right of family unity only to refugees. It rather equally recognizes the right of family unity of asylum seekers. The family members of both asylum seekers and refuges have the right to enter Ethiopia with a view to reunite with the asylum seeker and refugee. The family members of the asylum seeker enjoy same measure of rights the asylum seeker enjoys and if the asylum seeker is found not to deserve refuge status, they also loose protection unless otherwise, of course, they are given refuge status on their right.

Family members of the refuge are entitled to the same measure of rights a refuge is entitled to under the proclamation. Interestingly enough, in order for them to enjoy those rights, they need not have to apply for refuge status and need not necessarily have a refuge status themselves. The family of asylum seekers and refugees, however, has the right not an obligation to apply for refuge status.

Though the proclamation does not provide the details of how Ethiopia would facilitate family reunification, the fact that the proclamation recognizes family unity both for asylum seekers and refugees alike and that they are entitled to same rights the refuge has without they having been required to have a refuge status is an extremely positive gesture of humanitarianism and is in line with its commitment under the convention.

(e) Procedure for the determination of refuge status

The procedure for the application and determination of refuge status should be fair. The asylum seeker should be given the opportunity and time to lodge his application before a designated authority and the right to a fair hearing. These obligations have been duly recognized by international and regional refuge instruments. Similarly, the Ethiopian refuge proclamation extends procedural protections to asylum seekers in its provisions 13-18.

The Proclamation, under its article 13, requires asylum seekers to apply for asylum both at the frontier and within Ethiopia in 15 days time. They can report either at the nearest police stations or the office of the authority. The police station receiving the application shall, as soon as possible forward the application to the Authority. The applicant shall fill relevant forms and vouch for the truth of the statement therein.  Having received the application, the Authority shall provide the applicant with identity card attesting to his status as asylum seeker pending refuge status determination.

Interestingly enough, unlike the refugee convention which allows for a possibility of detaining asylum seekers who are inside the country illegally, the proclamation prohibits both detention and criminal prosecution against a person who has applied or is about to apply for refuge status on the account of his illegal entry and presence in the country. Seen even from the standard provided by the refugee convention point of view, the proclamation is a step ahead as it categorically prohibits detention and prosecution of any sort for unlawful entry or presence.

According to the 2008 world refuge survey, ‘there were no reports that Ethiopia detained refugees or asylum seekers for illegal entry, presence, work, or movement, but the Government kept several Eritreans in detention on national security grounds, allowing the International Committee of the Red Cross (ICRC) to visit them.’

Having received the application of the asylum seekers and issued an asylum seeker with an identity card, the Security, and Immigration, and Refugee Affairs Authority (SIRAA) determines the refuge status of the applicant. In deciding asylum application, the SIRAA shall ensure that every applicant is given reasonable time to present his case; ensure the presence of qualified interpreter during all the stages of the hearing; cause the person concerned to be notified of its decision and the reason thereof in writing; decide on every application or case referred to it within reasonable period of time; and invite the United Nations High Commissioner for Refugees to participate as an observer.

Apart from these procedural guarantees the proclamation does not provide for a right to legal aid, an essential component of fair hearing. But one would only hope that an asylum seeker shall be given a free legal aid at least in circumstances where this looks imperative to establish the truth.

Any asylum-seeker, who is aggrieved by the decision of the SIRAA, may within thirty days of being notified of such a decision, appeal in writing to the Appeal Hearing Council. This organ, hearing the appeal of the asylum seeker, follows same procedure the SIRAA follows to reach its decision. If the Appeal Hearing Council affirms the decision of the SIRAA, as the proclamation stands now, that would be the end of the matter and the asylum seeker may have to leave as our proclamation does not seem to have recognized, at least explicitly, the so called subsidiary or complimentary protection. While it has been an important factor of a fair refuge determination procedure, the fact that the proclamation does not provide for a judicial review by ordinary courts is regrettable.

(f) Rights and Obligations of Asylum-seekers and Refugees

Several states subject asylum seekers and refugees to different standards of treatment such as alien, preferred nation’s nationals and as nationals. The contemporary understanding of the refugee convention, however, means that refugees should be entitled more or less to the same measure of rights nationals are entitled to. In other words, discriminatory treatment between nationals and refugees is increasingly becoming unacceptable.

The Ethiopian refuge proclamation, under its article 21, provides that a refuge shall be permitted to remain within Ethiopia, issued with identity card and travel document to travel outside of Ethiopia.  In practice, the Government and UNHCR jointly adjudicated refugees’ written applications for international travel documents for educational, work-related, or urgent personal reasons.

The proclamation has also reaffirmed that refugees are entitled to the rights recognized under both the refuge convention and the OAU refuge convention.

Notwithstanding the above, the proclamation under its sub article 2 provides that the Head of the Authority may designate places and areas in Ethiopia within which recognized refugees, persons who have applied for recognition as refugees, and family members thereof shall live, provided that the areas designated shall be located at a reasonable distance from the border of their country of origin or of former habitual residence.

As shown before, the 1995 Constitution also provides that ‘any … foreign national lawfully in Ethiopia has, within the national territory, the right to liberty of movement and freedom to choose his residence, as well as the freedom to leave the country at any time he wishes,’ but reserved the right of reentry to nationals.

Clearly, the 2004 Refugee Proclamation gave refugees the right to international travel documents, but likewise authorized the head of SIRAA to designate areas where refugees and asylum seekers must live, thereby imposing residential restrictions.

According to the 2008 world refuge survey, Ethiopia required nearly all Eritrean, Sudanese, and Somali refugees to live in seven camps near their respective orders and required them to obtain permits to leave. The Government issued permits specifying the period of travel to camp residents for personal, medical, educational, or safety reasons. In general, Ethiopia restricted aid to refugees in camps or those with specific permission to live in urban areas. Some refugees from the Great Lakes area lived in Sherkole camp in the west because aid was available to them only there. In the north, refugees lived with local communities in 24 remote locations, but in February UNHCR, regional authorities, and the World Food Programme limited aid to two distribution sites near Dubti and Berhale.

Understandably, one could see that there is a general trend of confining refugees to campus. Such measures will deprive refugees of a chance to locally integrate with the people of Ethiopia and live a normal life free of confinement. Furthermore, such a measure apparently runs counter to the country’s obligation to seek and work towards durable solution one of which being local integration.

Sub article 3 of Article 21 of the proclamation imposes further restriction on the scope of rights refugees could enjoy in Ethiopia in the following words: ‘…Every recognized, refugee, and family members thereof shall, in respect to wage earning employment and education, be entitled to the same rights and be subjected to the same restrictions as are conferred or imposed generally by the~ relevant laws on persons who are not citizens of Ethiopia.’

According to the 2008 world refuge survey, Ethiopia did not allow refugees to work. The Government granted work permits to foreigners only when there were no qualified nationals available and rarely issued permits to refugees. The Government also tolerated some refugees with special skills working illegally. Authorities tolerated refugee participation in the informal sector, including trading in markets or doing other piecemeal jobs.

The 1995 Constitution offered only citizens the right to work; and also granted them the right to join unions, to bargain collectively, and to strike, as well as to other labor rights generally. The 2004 Proclamation exercised Ethiopia’s reservation to the 1951 Convention’s right to work, placing the same restrictions on refugees as on other foreigners.

The Constitution offered only citizens the right to run enterprises and reserved other limited property rights to citizens. The state owned all land and all radio and television stations. Only permanent residents could operate newspapers. Refugees, however, could hold title to and transfer other types of property.

As far as the right to education is concerned, the 1995 Constitution limited its offer of equal access to publicly funded services to citizens. The 2004 Proclamation exercised Ethiopia’s reservation to the 1951 Convention’s right to primary education, placing the same restrictions on refugees and their children as on other foreigners. In June, the UN’s Committee for the Elimination of Racial Discrimination expressed concern about refugee children’s enjoyment of their right to education and recommended that Ethiopia “adopt adequate measures” to ensure their equal access to education.

According to the 2008 world refuge survey, girls’ enrolment in primary school was less than 50 percent in all the camps. Government schools did not accept refugees, but UNHCR contributed to private primary school tuition, uniforms, transportation, and books for 350 students in Addis Ababa. In Kebribeyah, only 22 percent of school-aged children went to primary school. There was only one textbook for every four students and an average of 61 students per classroom and only 10 trained teachers. There were, however, over 800 children enrolled in 15 Koranic schools in the camp.

In relation to provision of food and medical care, the 2008 world refuge survey indicates that only in Dimma camp did refugees receive the standard provision of 20 liters of water per person per day, and in Bonga and Kebribeyah refugees received only 11 liters. In Kebribeyah, global acute malnutrition was over 10 percent and trained staff attended fewer than 10 percent of births. Newly arrived refugees in Shimelba camp reportedly had to trade sex for shelter. Only about one in five of the Sudanese refugees in Bonga, Dimma, and Fugnido camps had blankets, jerry cans, and cooking sets. Most in these camps and Sherkole camp had not received such nonfood items in over six years.

Government clinics in camps provided health services, including drugs. In general, refugees and asylum seekers outside camps received services from Government hospitals on par with nationals, including free anti-retroviral treatment. UNHCR’s implementing partner reimbursed Ethiopian hospitals for the treatment of refugees. Only Dimma and Sherkole camps had HIV/AIDS programs. New Eritrean arrivals received four eucalyptus poles and a plastic sheet for shelter. Most Eritreans could use hospitals and other public services, but some local government officials reportedly denied medical services to indigent Eritreans.

የሰበር ውሳኔዎች ግጭት

የፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት ከአምስት ያላነሱ ዳኞች በተሰየሙበት የሰበር ችሎት የሚሰጥ የህግ ትርጉም ለበታች የክልልና የፌደራል ፍርድ ቤቶች አስገዳጅነት እንዲኖረው አስገዳጅ ህግ ከወጣ (አዋጅ ቁጥር 454/1997) ከአስር ዓመት ዓመት በላይ አልፎታል፡፡ በእነዚህ ሁሉ ዓመታት ውስጥ ህጉና አፈጻጸሙ ለፍትህ ስርዓቱ ያበረከተው አዎንታዊ አስተዋጽኦ እና ያስከተለው ችግር በተመለከተ የዳሰሳና የክለሳ ጥናት ተደርጎ ውጤቱ ይፋ የሆነ ሪፖርት እስካሁን ድረስ የለም፡፡ እስከ አሁን ድረስ የህጉ አጠቃላይ ተቀባይነት መሰረት ያደረገው አሰራሩ ወጥነትን ያመጣል ከሚል በሀሳብ ደረጃ ሊያሳምን የሚችል አመለካከት እንጂ በተግባር ተፈትኖ እየታየ ያለ ሀቅ አይደለም፡፡

ተግባራዊ የመለኪያ ሚዛንን ለጊዜው ወደ ጎን እንተወውና ወጥነት የአዋጁ ዋና ዓላማና ግብ ነው ብለን እንነሳ፡፡ ችግሩ ግን ከዚህ ይጀምራል፡፡ አዋጅ ቁጥር 454/1997 ወጥነትን እንደ ዋና ሆነ ተጓዳኝ ዓላማና ግብ ይዞ ስለመነሳቱ በግልጽ ሆነ በተዘዋዋሪ የሚናገር ድንጋጌ አልያዘም፡፡

በአዋጁ መግቢያ ላይ እንደተመለከተው የፌደራል ፍርድ ቤቶች አዋጅን እንደገና ለማሻሻል የወጣው አዋጅ ቁጥር 454/1997 ሊወጣ የቻለው ስለፌደራል ፍርድ ቤቶች የወጣውን አዋጅ ቁጥር 25/88 (እንደተሻሻለ) እንደገና ማሻሻል አስፈላጊ ሆኖ በመገኘቱ ነው፡፡ የአስፈላጊነቱ መሰረት ምን እንደሆነ በግልጽ የተመለከተ ነገር የለም፡፡

አዋጁ ዝምታን ቢመርጥም ህጉ ሊያሳካ የፈለገው ቀዳሚ ግብ የአገሪቱ ፍርድ ቤቶች በተመሳሳይ ጉዳይ የሚሰጧቸው ውሳኔዎች ወጥነት እንዲኖራቸውና ተገማች እንዲሆኑ ለማስቻል እንደሆነ ግምት ቢወሰድ በመርህ ደረጃ አሳማኝና አስማሚ ሀሳብ ነው፡፡ እንግዲህ ወጥነትና ተገማችነት የአገሪቱ የፍትህ ስርዓት ዋነኛው ገጽታ እንዲሆን ከታለመ ከብዙ ነገሮች መሐል ቢያንስ አንድ መሰረታዊ ቅድመ ሁኔታ ተሟልቶ ይገኝ ዘንድ ግድ ይላል፡፡ ይኸውም የሰበር ውሳኔዎች ራሳቸው ወጥነት ዐቢይ መገለጫቸው ሊሆን ይገባል፡፡ ግልጽ የአቋም ለውጥ በሌለበት በተመሳሳይ ጉዳይ ላይ እርስ በእርስ የማይጣጣምና የሚጋጭ የህግ ትርጉም በሚኖርበት ጊዜ በበታች ፍርድ ቤቶች ላይ ውዥንብር በመፍጠር ተገማችነትን አደጋ ውስጥ ይከታል፡፡ አዋጅ ቁጥር 454/1997 ይፋ ህግ ሆኖ ከታወጀ ወዲህ የፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት የሚሰጣቸው ውሳኔዎች ዓመት እየጠበቁ ከመታተማቸው ውጪ በአንድ ጉዳይ ላይ ተፈጻሚ የተደረገውን የህግ ትርጉም በቀላሉ መለየትና ማግኘት የሚያስችል የውሳኔዎች ጥንቅር (Codification) አሁን ድረስ አልተዘጋጀም፡፡ በዚህ የተነሳ በበታች ፍ/ቤቶች ይቅርና በራሱ በችሎቱ ዘንድ እንኳን ወጥነትን ማስፈን አልተቻለም፡፡

እርስ በእርስ ከሚጋጩ የሰበር ውሳኔዎች መካከል ለአብነት ያህል የሚከተሉት በአስረጂነት ይጠቀሳሉ፡፡

1. ሰ/መ/ቁ 47495 ያልታተመ እና ሰ/መ/ቁ. 47139 ቅጽ 11

በሰ/መ/ቁ 47495 ያልታተመ^[1] ችሎቱ ህጉን በመተርጎም በደረሰበት ድምዳሜ መሰረት በሟች ስም ተመዝግቦ የነበረ የውርስ ሀብት በሽያጭ፣ በውርስ፣ በስጦታ ወይም በሌላ ህጋዊ መንገድ መተላለፉ ሳይረጋገጥ ውርሱ በሚጣራበት ጊዜ በአንደኛው ወራሽ ስም ተመዝገቦ እንደሚገኝ ከተረጋገጠ የውርሱ ሀብት ተደርጎ ሊጣራ አይገባውም፡፡ በዚህ ንብረት ላይ መብት አለኝ የሚል ወራሽ የባለቤትነት ምዝገባው ስርዓቱን ጠብቆ ያልተከናወነ ስለመሆኑ ሳያስረዳ እንዲሁም የባለቤትነት ምስክር ወረቀቱን ስልጣን ባለው አካል ሳያሰርዝ ንብረቱን በስሙ ያስመዘገበው ወራሽ እንዴት እንዳፈራው ሊረጋገጥ ይገባል በሚል የሚያነሳው ቅሬታ የሕግ መሰረት ያለው አይደለም፡፡

ሆኖም በሰ/መ/ቁ. 47139 ቅጽ 11^[2] የተሰጠው የህግ ትርጉም በግልጽ እንደሚያስገነዝበን አንድ የማይንቀሳቀስ ንብረት በስሙ የተመዘገበ ሰው ንብረቱ በእጁ እንዴት ሊገባ እንደቻለ ማስረዳት ካልቻለ ህጋዊ ወራሽ እንዳያስረክበው ሲጠይቅ የመመለስ ግዴታ አለበት፡፡

2. ሰ/መ/ቁ 49239 ያልታተመ እና ሰ/መ/ቁ. 114669 ቅጽ 19

በአሠሪና ሠራተኛ ግንኙነት ውስጥ በወንጀል የጥፋተኝነት ፍርድ ሳይኖር አንድ ሠራተኛ ለሰላሳ ወይም ከዚያ በላይ ቀናት ከታሰረ ውጤቱ ምንድነው? ለጥያቄው ምላሽ ከሰ/መ/ቁ 49239 ያልታተመ^[3] አንጻር ካየነው ለአምስት ተከታታይ ቀናት ከስራ እንደቀረ ተቆጥሮ የሥራ ውሉ በህጋዊ መንገድ ይቋረጣል፡፡

ይሁን እንጂ በሰ/መ/ቁ. 114669 ቅጽ 19^[4] ችሎቱ በሰ/መ/ቁ. 49239 ይዞት የነበረውን አቋም መሻሻሉን በግልጽ ሳይጠቁም የህጉን ትርጉም ቀይሮታል፡፡ በዚህ መዝገብ ተጠሪ የአመልካችን መኪና ሲያሽከረክሩ ግጭት በመከሰቱ ጉዳዩ እስኪጣራ ድረስ ለአራት ወር ከአስር ቀናት በጊዜ ቀጠሮ በእስር ከቆዩ በኋላ ዓቃቤ ህግ የወንጀል ክስ ለመቀጠል የሚያስችል ነገር ባለማግኘቱ መዝገቡን ዘግቶታል፡፡

ተጠሪ ከሰላሳ ቀናት በላይ ከስራ ቀርተዋል በሚል ከስራ ሲሰናበቱ የውሉን መቋረጥ አስመልክቶ ጉዳዩን ያዩት ፍርድ ቤቶች የእስራት ፍርድ ሳይኖር በጊዜ ቀጠሮ መታሰር የሥራ ውል ለማቋረጥ በቂ ምክንያት እንዳልሆነ ወጥ አቋም ላይ ደርሰዋል፡፡ የሰበር ችሎትም ከስር ፍ/ቤቶች አልተለየም፡፡ አከራካሪውን ጭብጥ አስመልክቶ ለህጉ በተሰጠው አስገዳጅ ትርጉም መሰረት፤

“በፍርድ ቤት ውሳኔ ከ30 ቀን በላይ ከስራ [መቅረቱ] ተረጋግጦ ያልተወሰነበት ሰራተኛ ያለማስጠንቀቂያ ከስራ ማሰናበት የአዋጅ ቁጥር 377/96 አንቀጽ 27 /1/በ/ ድንጋጌ ይዘትና መንፈስ ያላገናዘበ ነው፡፡”

3. ሰ/መ/ቁ. 25005 ቅጽ 5 እና ሰ/መ/ቁ. 26839 ቅጽ 5

የማይንቀሳቀስ ንብረት (መኖሪያ ቤት) ግንባታ ከጋብቻ በፊት ቢጀመርም ግንባታው የተጠናቀቀው ባልና ሚስት በጋብቻ ውስጥ በሚኖሩበት ጊዜ ውስጥ ከሆነ በተለይም አንደኛው ወገን ለቤቱ ግንባታ የገንዘብ አስተዋጽኦ አድርጎ ከሆነ በፍቺ ጊዜ ሁለቱም የቤቱን እኩል ድርሻ የማግኘት መብት እንዳላቸው የህግ ትርጉም የተሰጠው በሰ/መ/ቁ. 25005 ቅጽ 5^[5] ነው፡፡ ይህ ትርጉም ግን ፀንቶ መቆየት የቻለው ለአንድ ሳምንት ያህል ብቻ ነው፡፡

ኀዳር 10 ቀን 2000 ዓ.ም. በሰ/መ/ቁ. 26839 ቅጽ 5^[6] በተመሳሳይ ጉዳይ በተሰጠ የሰበር ውሳኔ መሰረት የማይንቀሳቀስ ንብረት (መኖሪያ ቤት) ግንባታ ከጋብቻ በፊት ተጀምሮ ባልና ሚስቱ በትዳር ውስጥ በነበሩበት ጊዜ ከተጠናቀቀ በፍቺ ወቅት ለንብረቱ መገኘት ተጋቢዎቹ ያደረጉት አስተዋጽኦ ተመርምሮ እንደነገሩ ሁኔታ የግል ወይም የጋራ ሊባል ይገባል፡፡ ይህንንም ለመወሰን በንጽጽር ሲታይ አብዛኛው መዋጮ የተደረገው ከግል ነው ወይስ ከጋራ? የሚለውን ከግምት ማስገባቱ ተገቢ እንደሚሆን በውሳኔው ላይ ተመልክቷል፡፡ የንብረት ክፍፍሉን በተመለከተም ንብረቱ በአብዛኛው ከጋራ ሃብት መዋጮ የተገኘ ከሆነና የግል ንብረቱ ትንሽ ከሆነ ንብረቱ የጋራ ሆኖ እንደሚቆጠር፤ በንብረቱ ላይ የተቀላቀለውን የግል ሃብት በተቀላቀለው መጠን የግሉ የሆነው ተጋቢ ሊወስድ እንደሚገባ ከሰ/መ/ቁ. 25005 ያፈነገጠ አቋም ተይዞበታል፡፡

4. ሰ/መ/ቁ. 33200 ያልታተመ እና ሰ/መ/ቁ. 44025 ቅጽ 10

በሰ/መ/ቁ. 44025 ቅጽ 10 ንብረት በወራሾች በጋራ ከተያዘ የይርጋ ደንብ ተፈጻሚነትን እንደሚያስቀር ትርጉም ተሰጥቶበታል፡፡ ከአንድ ዓመት በፊት በሰ/መ/ቁ. 33200^[7] በተሰጠ ውሳኔ ግን የጋራ ይዞታ ይርጋን ተፈጻሚ ላለማድረግ በምክንያትነት ሊጠቀስ እንደማይገባው ጠንካራ አቋም ተይዞበት ነበር፡፡ በዚህ ነጥብ ላይ የችሎቱ ሐተታ እንደሚከተለው ይነበባል፡፡

ንብረቱ በጋራም ተያዘ በተናጠል የተጠየቀው ዳኝነት የውርስ አጣሪ ተቋቁሞ ንብረት ለመከፋፈል እስከሆነ ድረስ ይሄው ጥያቄያቸው በሕግ በተቀመጠ የጊዜ ገደብ ካልቀረበ በይርጋ የማይታገድበት ምክንያት አይኖርም ጥያቄው ይርጋ የለውም ማለትም የይርጋን ዓላማ ውጤት አልባ ከማድረግ የተለየ አይሆንም፡፡

5. ሰ/መ/ቁ. 17937 ቅጽ 4 እና ሰ/መ/ቁ. 33200 ያልታተመ

በወራሽና ወራሽ መካከል የሚነሳ የንብረት ማስመለስ ክርክር በ3 ዓመት ይርጋ እንደሚታገድ በሰ/መ/ቁ. 17937 ቅጽ 4^[8] እና በቀጣይነት ከተሰጡ በርካታ ውሳኔዎች መረዳት ይቻላል፡፡ ይሁን እንጂ በሰ/መ/ቁ. 33200^[9] አንድ በወራሽና ወራሽ መካከል የውርስ ይጣራልኝ አቤቱታ ላይ በሚያቀርበው ክስ ላይ ተፈጻሚነት ያለው ልዩ የይርጋ ድንጋጌ እንደሌለ ተጠቀሶ ይርጋው በፍ/ህ/ቁ. 1845 መሰረት በ10 ዓመት እንደሚታገድ የህግ ትርጉም ተሰጥቷል፡፡

6. ሰ/መ/ቁ. 32013 ቅጽ 6፣ ሰ/መ/ቁ. 44237 ቅጽ 10 እና ሰ/መ/ቁ. 40418 ቅጽ 10

የውርስ ሃብት ክፍፍል ጥያቄ በፍ/ብ/ሕግ ቁ. 1000/1/ በተመለከተው የሦስት ዓመትም ሆነ በፍ/ብ/ሕግ ቁጥር 974/2/ በተቀመጠው የአምስት ዓመት የጊዜ ገደብ በይርጋ ቀሪ እንደሚሆን በሰ/መ/ቁ. 32013 ቅጽ 6^[10] ትርጉም ከተሰጠ ከሁለት ዓመት በኋላ ተመሳሳይ ይዘት ባለው ጉዳይ ግልጽ የአቋም ለውጥ ሳይደረግ የንብረት ክፍፍል ጥያቄ ይርጋ አያግደውም ተብሏል፡፡ በሰ/መ/ቁ. 44237^[11] አመልካች የጠየቁት ዳኝነት ወራሽነታቸውን ማረጋገጣቸውንና የውርሱን ሀብት ተጠሪ ይዘው እየተጠቀሙበት በመሆኑ እንዲያካፍሏቸው ቢጠይቋቸው ፍቃደኛ ባለመሆናቸው የውርስ ሀብት አጣሪ በፍርድ ቤት እንዲሾምላቸው ነው፡፡ የሰበር ችሎት አመልካች የጠየቁት ዳኝነት የውርስ ሀብት ክፍፍል እንደሆነ በመጠቆም በፍ/ህ/ቁ. 1062 በማናቸውም ጊዜ ሊቀርብ የሚችልና በይርጋ የማይታገድ እንደሆነ በማተት የፍ/ህ/ቁ. 1000/1/ ድንጋጌን ተፈጻሚ በማድረግ የስር ፍ/ቤቶች ክሱን በይርጋ ውድቅ በማድረግ የሰጡትን ውሳኔ ሽሮታል፡፡

ጥቅምት 10 ቀን 2002 ዓ.ም. በተሰጠ ሌላ ውሳኔ ደግሞ የችሎቱን አቋም ለመጨበጥ አስቸጋሪ አድርጎታል፡፡ ከሰ/መ/ቁ. 40418 ቅጽ 10^[12] የህግ ትርጉም መረዳት እንደሚቻለው የውርስ አጣሪው ባቀረበው ሪፖርት መሰረት የቀረበ የንብረት ልካፈል ጥያቄ በፍ/ብ/ሕ/ቁ. 1080/3/ በተደነገገው የአንድ ዓመት የጊዜ ውስጥ ካልቀረበ በይርጋ ይታገዳል፡፡

7. ሰ/መ/ቁ. 08751 ቅጽ 6 እና ሰ/መ/ቁ. 93137 ቅጽ 15

የክልል ሰበር ሰሚ ችሎት ሐሰተኛ ማስረጃ ላይ ተመስርቶ ውሳኔ ሰጥቷል በሚል የዳግም ዳኝነት ጥያቄ ሊቀርብ የሚገባው ለሰበር ችሎቱ ሳይሆን መጀመሪያ ፍርዱን ለፈረደው የስር ፍ/ቤት ነው፡፡ ይህ በሰ/መ/ቁ. 93137 ቅጽ 15^[13] የተያዘው የችሎቱ አቋም በተመሳሳይ ጉዳይ በሰ/መ/ቁ. 08751 ቅጽ 6^[14] ከተሰጠው ውሳኔ ጋር አብሮ አይሄድም፡፡ በዚህ መዝገብ ችሎቱ የሰጠው ውሳኔ በተጭበረበረ ሰነድ ላይ በመመስረት እንደሆነ በመግለጽ አመልካች ያቀረቡትን አቤቱታ ተቀብሎ ግራ ቀኙን በማከራከር ውሳኔ ሰጥቷል፡፡

[1] አመልካች ወ/ሮ ፈለቀች ሽፈራው እና ተጠሪ እነ ወ/ሮ በቀለች መንግስቱ /2 ሰዎች/ መጋቢት 20 ቀን 2002 ዓ.ም.

[2] አመልካች አቶ የሱፍ ሁሴን እና ተጠሪ አቶ አደን አብደላ ኅዳር 30 ቀን 2003 ዓ.ም.

[3] አመልካች የአ/አ ውሃና ፍሳሽ ባለስልጣን እና ተጠሪ አቶ ፍቅሩ ከበደ የካቲት 3 ቀን 2002 ዓ.ም.

[4] አመልካች የኢትዮጵያ መንገዶች ኮንስትራክሽን ኮርፖሬሽን የደብረማርቆስ መንገዶች ጥገና ዲስትሪክት እና አቶ አስማረ ፈጠነ ጥቅምት 24 ቀን 2008 ዓ.ም.

[5] አመልካች መኮንን በላቸው እና ተጠሪ ወ/ሮ አለሚቱ አደም ኀዳር 3 ቀን 2000 ዓ.ም.

[6] አመልካች ወ/ሮ አስካለ ለማ እና ተጠሪ ሣህለ ሚካኤል በዛብህ ኀዳር 10 ቀን 2000 ዓ.ም.

[7] አመልካች አቶ አወል አማን እና ተጠሪዎች እነ አቶ ናሥር አማን /2 ሰዎች/ ያልታተመ ህዳር 11 ቀን 2001 ዓ.ም

[8] አመልካች ወ/ሮ ድንቄ ተድላ እና ተጠሪ እነ አቶ አባተ ጫኔ መጋቢት 20 ቀን 1999 ዓ.ም.

[9] ዝኒ ከማሁ

[10] አመልካች ደምስ ጥበበሥላሴ እና ተጠሪ ቴዎድሮስ ጥበበሥላሴ መጋቢት 25 ቀን 2000 ዓ.ም.

[11] አመልካች ወ/ሮ ሙለሸዋ ቦጋለ – በራሳቸውን እና ወኪል ለሆኑላቸው /4 ሰዎች/ እና ተጠሪ ወ/ሮ ፈልቃ ቤኛ ሰ/መ/ቁ. 44237 ቅጽ 10 መጋቢት 20 ቀን 2002 ዓ.ም.

[12] አመልካች ተስፋዬ ሞላ እና ተጠሪዎች እነ እሸቱ ሞላ /3 ሰዎች/ ጥቅምት 10 ቀን 2002 ዓ.ም.

[13] አመልካች ወ/ሮ ብጥር ታገለ እና ተጠሪ ወ/ሮ አገር ተሰማ የካቲት 11 ቀን 2006 ዓ.ም.

[14] አመልካች ወ/ሮ አበበች በጅጋ እና ተጠሪ እነ ዶ/ር ተስፋዬ አካሉ /2 ሰዎች/ ግንቦት 26 ቀን 2000 ዓ.ም.